Lesbók Morgunblaðsins - 21.09.1991, Blaðsíða 6

J ón Leifs
- brautryðjandi á heimsvísu
Að undanfömu hefur ýmislegt verið ritað um Jón
Leifs. Mörg verka hans hafa verið frumflutt,
eða endurflutt, og gefin út á geisladiskum.
Athygli manna, hér og erlendis, beinist að
Jóni Leifs í sívaxandi mæli.
Löngum hafa hér á landi
verið/talin ýmis tormerki
á því að flytja verk Jóns.
Enginn átti að vilja hlusta
á þau, þau áttu að vera
óspilanleg, ekkert átti að
vera í þau varið, við
áttum ekki að hafa
bolmagn eða mannskap
til að flytja þau. Allt voru
þetta firrur - hér var að
verki íslensk lágkúra,
smáborgaraleg öfund og
innibyggð hræðsla við
mikla, framsækna og
ferska list.
Eftir ATLA HEIMI
SYEINSSON
lelcASÓNfoe ÓB ISiAUD OOVEBTueE Ofc 9 :
eís un6A Ísiands Meekj
íllt’e? '
AlltprO' mttca. fihiCÍMr M
“ 3 *. . * A—1 * w *
rrJJa. U«9. TugA31 oa «3 «n-u HtrU
»tð Afjfl, hoJJa. afltQrrrv t ,
fag--urt cg tr'M... £
cúu.:m;4ir~hJ*iHau.)
Ég vil nefna sérstaklega prýðilegar grein-
ar eftir Dr. Carl-Gunnar Áhlen, hinn kunni
sænska gagnrýnanda og tónvísindamann,
sem birst hafa í Lesbók Morgunblaðsins, og
ítarlega grein eftir Hjálmar H. Ragnarsson,
tónskáld, sem nýlega birtist í Andvara. Þá
hefur íslensk tónverkamiðstöð gefið út
geisladisk með fjórum hljómsveitarverkum
Jóns, Heklu, Geysi, Landssýn ogÞrem mynd-
um.
Reykjavíkurkvartettinn nýstofnaði, sem
hefur farið mjög vel af stað, hefur flutt
annan og þriðja strengjakvartett Jóns á tón-
leikum hér í vetur, og á næsta ári verður
hinn fyrsti fluttur. Verður vonandi stefnt
að því að gefa út alla kvartettana á geisla-
diski. Og síðast en ekki síst frumflutti Sin-
fóníuhljómsveit æskunnar melódramað Baldr
undir stjóm Pauls Zukofskys, en það er
meðal mestu verka Jóns.
Hér var um konsertuppfærslu að ræða,
en Baldr er sviðsverk: eins konar ópera -
mestan part þögull látbragðsleikur með tón-
listarundirspili. Þessi flutningur gaf því ekki
heildarmynd af verkinu, en var þó betri en
ekki neitt, líkt og svart-hvít Ijósmynd af
málverki. En Zukofsky reið á vaðið og sé
honum þökk fyrir. Nú er komið að Þjóðleik-
húsinu að flytja verkið eins og Jón Leifs
hugsaði sér það. Vel mætti líka hugsa sér
að gera kvikmynd eftir verkinu.
Ymislegt fleira hefur gerst sem of langt
yrði upp að telja. Eri allt þetta hefur gert
það að verkum, að við höfum gleggri mynd
af Jóni Leifs en áður, bæði lífi hans og starfí.
En ekki má gleyma því að enn á eftir að
frumflytja mörg hinna stærri verka hans og
nefni ég þar Edduóratóríurnar þijár, Detti-
foss og Hafísinn, fyrir kór og hljómsveit,
við ljóð Einars Benediktssonar. Það er okkur
íslendingum til skammar að hafa ekki látið
flytja öll verk Jóns fýrir löngu. Ég leyfi mér
að vitna í snilldarlegan pistil Thors Vilhjálm-
arssonar, sem hann flutti í útvarpið eftir
flutninginn á Baldri:
„... Tónskáld standa flestum varnar-
lausari gagnvart fleðuskaparsamsærum
lágkúrunnar, eftiröpunarsamlæti, hól-
sukki meðalmennsku íjafnhæð. Tónskáld-
ið þarf flestum listamönnum fremur að
halda á list hans verði ekki kviksett í
skúffum ogkistium ogkössum ogkoffort-
um í kjöllurum og á þurrkloftum. Tón-
skáldið getur varla veitt ávæning af verk-
um sínum nema þeim sem lesa nótur, og
þá dugir ekki að vera bara stautfær þeg-
ar um miklar og margslungnar smíðar
ræðir. Ogstundum er einsog þurfi jafnoka
tónskáldsins í offorsi, til þess að koma
verkum hans til flutnings, sannfæra ráða-
menn, til að hrífa svo með sér flytjendur
og sannfæra þá um snilldina sem þeir
eiga að þjóna einsog hann. Það liggur við
að þurfi ofstæki byltingarforingjans
stundum eða vakningaprédikarans til að
sigrast á öllum tofræfum, á öllum geðlurð-
um sem þvælast fyrirþegar eitthvað býðst
sem brýtur í bága við það sem var unað
við átakalaust. “
Löngum hafa hér á landi verið talin ýmis
tormerki á því að flytja verk Jóns. Enginn
átti að vilja hlusta á þau, þau áttu að vera
óspilanleg, ekkert átti að'vera í þau varið,
við áttum ekki að hafa bolmagn eða mann-
skap til að flytja þau. Allt voru þetta fírrur,
- hér var að verki íslensk lágkúra, smáborg-
araleg öfund og innibyggð hræðsla við
mikla, framsækna og ferska list.
í greinarkorni sem ég skrifaði í Morgun-
blaðið 25. maí 1989 segir svo:
... Einhver aðili þarf að taka sér fyrir
hendur að hljóðrita öll verk Jóns og gefa
út. Til þess að svo megi verða þarf að hrein-
rita sum þeirra, útbúa hljómsveilarraddir,
kórnótur og píanóútdrætti. Þetta er venjuleg
forlagsvinna, sem kostar nokkurt fé. Stofna
ætti félag um verk Jóns, eins og gert hefur
verið um verk margra merkra tónskálda, til
Þorbjörg og Jón Leifs á siglingu í farþegaskipinu Akropolis, 1963.
útbreiðslu verka þeirra. Einu sinni var til
stuðningsmannafélag Jóns Leifs. Það þyrfti
að endurvekja í einhverri mynd. íslendingar
einir ættu ekki að vera í slíku félagi. Leita
þarf til útlendinga. Jón Leifs á sér ýmsa
aðdáendur, einkum á Norðurlöndum og í
Þýskalandi.
Þetta segi ég enn í dag og vonandi fara
menn að taka við sér.
Þegar ég hlýddi á Baldr, í frábærum flutn-
ingi Sinfóníuhljómsveitar æskunnar og Zuk-
ofskys, varð mér hugsað til þess hversu
íslensk tónlistarsaga myndi hafa breyst hefði
þetta magnaða verk heyrst fyrr; þau áhrif
sem Jón kynni að hafa haft á önnur íslensk
tónskáld og breitt þannig afstöðu þeirra til
ýmissa ’ fyrirbrigða nútímatónlistar. Einnig
hvernig vegur Jóns og orðstír myndi nú vera
meðal annara þjóða - hann er langt frá því
að vera gleymdur í Þýskalandi, en þar geta
menn ekki myndað sér skoðun á honum því
þeir hafa ekki neitt í höndunum hvorki hljóð-
ritanir né prentaðar nótur. Vissulega er
gagnslaust að hugsa svona - og þó.
Jón myndaði engan skóla hér. Þó hafði
hann áhrif. Hann vakti athygli manna á
þjóðlögunum með útsetningum sínum. En
Sveinbjöm Sveinbjömsson, Bjami Þorsteins-
son og Sigfús Einarsson höfði útsett þjóðlög
á undan honum. En þeirra túlkun á þjóðlög-
unum er ósköp sviplaus við hliðina á hinum
römmu og frumlegu útsetningum Jóns. Menn
héldu, að þjóðlögin væru gnægtabrunnur
sem íslensk tónskáld framtíðarinnar gætu
ausið úr, menn myndu nota þjóðlögin sem
stef í viðameiri tónverkum framtíðarinnar.
Ýmsir reyndu þetta, til dæmis Hallgrímur
Helgason, Jórunn Viðar og Jón Ásgeirsson.
Páll ísólfsson, Jón Þórarinsson og Jón Nord-
al hafa líka lagt sig eftir íslenskum stíl á
grunni þjóðlaganna.
Páll Isólfsson og Jórunn Viðar tömdu sér
á stundum almennan þjóðlegan,
skandínaviskan stíl og sigldu í kjölfar hins
ágæta Edwards Griegs. Hallgrímur Helga-
son og Jón Ásgeirsson hölluðust fremur að
gamaldags og íhaldssömum akademisma:
Þjóðlagabrot voru stef í skólafúgum, sem
kannski síðar voru útsettar fyrir hljómsveit
að hætti Rimskí-Korsakoffs, eftir hljómfræð-
iaðferðum Hindemiths. Á þennan hátt héldu
menn að gera mætti íslenska tónlist.
En Jón fór allt öðruvísi að. Ég held að
þjóðlög komi sjaldan fyrir í verkum hans.
Að því leyti er hann líkur Síbelíusi - í verk-
um hans fínnast vart finnskar þjóðlagahend-
ingar. Þeir lögðu sig fremur eftir að ná
anda þjóðlaganna. Líkt er þessu farið með
Béla Bartók og Leó Janacek. Debussy er
allra tónskálda franskastur - titlaði sjálfur
sig „musicien francais" - en þó kemur
hvergi fyrir franskt þjóðlag í verkum hans.
Það er tilgangslaust að þrátta um hvort
byggja skuli tónverk á þjóðlögum eður ei.
„Ljótt“ lag batnar ekki hót við það eitt
að vera íslenskt þjóðlag. Og „fallegt“ íslenskt
þjóðlag getur verið óbrúklegt í fúgu, sónötu
eða sinfóníu. Nýlega hefur Jón Nordal notað
hið ævaforna Liljulag sem meginefnivið í
hljómsveitarverkinu Choralis og tekist það
vel. Choralis er gott listaverk, vegna þess
að Jón er gott tónskáld, en ekki vegna þess-
að hráefnið er íslenskt miðaldalag.
Hefðbundin og regluleg hendingaskipan
er sjaldgæf í verkum Jóns. Taktskipti eru
tíð og óregluleg, og þar þóttist Jón vera að
endurvekja hryn þjóðlaganna. Hljómaferli
Jóns byggist oft á tíðum þverstæðum -
nokkuð sem hin klassíska hljómfræði varar
eindregið við. Hefðbundinn kontrapunkt er
vart að finna í verkum hans.
Úrvinnslu stefja ekki heldur, hvað þá
hugtök einsog framsaga eða ítrekun. Form-
hugsun Jóns er mjög á skjön við hefðbundna
formfræði.
Dálítill útúrdúr: Jón hefur lýst skoðunum
sínum á formi, og þar með innihaldi í tónl-
ist: Hann segir svo sjálfur:
„Fyrst verður til hjá mér nokkurs kon-
ar áætlun um tónverkið, sem ég vil skapa,