Lesbók Morgunblaðsins - 02.11.1991, Side 10

4-
I
k
f
t
i
i
i

Pólitískur
rétttrúnaður (PR)
Kvenhyggja, minnihlutahópar og feðranna þverrandi frægð
eir sem hafa dvalið langdvölum í Bandaríkjunum
hafa ábyggilega margsinnis rekist á það hvað
kaninn er mikið fyrir skammstafanir og þýðir
oft lítið að leita -á náðir orðabókarinnar ef
menn eru ekki alveg með það á hreinu hvað
Hugmyndafræðin sem
liggur á bak við PR hefur
gjörbreytt öllum hinum
húmanísku fögum og
valdið styr og illdeilum í
bandarískum skólum að
undanförnu. Hið
pólitíska „rétta viðhorf ’
hefur ekki einungis tekið
sér bólfestu í bandarísku
háskólunum, heldur
gegnsýrir það
fræðimennskuna og ungir
rithöfundar og listamenn
vinna í anda þess.
Eftir HANNES
SIGURÐSSON
verið er að fara. Þessi hvimleiða árátta hef-
ur leitt til þess að sama styttingin getur
staðið fyrir allt að tíu mismunandi hluti,
allt eftir því um hvaða samhengi er að ræða.
Ein slík skammstöfun er „PG”. Sá sem er
með rafreikna á heilanum dettur óefað í hug
„Personal Computer” eða „einkatölva”; þeir
sem þurfa á lyfjameðferð að halda gætu
tekið það fyrir latneska orðið „post eibum”
eða „eftir máltíð”, og enn eru aðrir sem
tengja það við „political correctness”, er ég
hef leyft mér að snara á íslensku sem „póli-
tískan rétttrúnað” (PR). Það er í þessari
síðustu merkingu sem sennilega langflestir
pólitíkusar og menningarfrömuðir líta á
þessa skammstöfun í dag, en hugmynda-
fræðin sem þar liggur að baki hefur gjör-
breytt öllum hinum húmanísku fögum og
valdið slíkum styr og illdeilum á undanförn-
um misserum að flestar aðrar styttingar
fölna nánst í samanburði. Þó orðasamband-
ið „pólitískur rétttrúnaður” útskýri sig
eflaust að mörgu leyti sjálft sakar kannski
ekki að skyggnast aðeins nánar inn í þann
hugmyndaheim sem það vísar til. Segja má
að þetta sé lykilskammstöfun fyrir alla þá
sem vilja fylgjast með hvaða geijun á sér
stað í menningarumræðu líðandi stundar,
hvort sem um sagnfræði, bókmenntir eða
myndlist er að ræða. Hið pólitíska „rétta
viðhorf’ hefur ekki einvörðungu tekið sér
bólfestu í öllum stærstu háskólum banda-
rísku þjóðarinnar og gegnsýrt alla fræði-
mennsku, heldur vinna ungir rithöfundar
og listamenn orðið langflestir í þessum anda
og hafa nú söfnin meira að segja látið síga
undan þrýsingnum. Nægir í því sambandi
að benda á Ameríska tvíæringinn í Whitney-
safninu á Manhattan sem haldinn var í
byijun sl. sumars, þar sem verk yngstu
kynslóðarinnar voru einn pólitískur rétttrún-
aður út í gegn.
Hinir „FYRIRHÖFNUÐU” Og
„Geðsmunalega ÞJÖKUÐU”
Um hvað snýst þá pólitískur rétttrúnað-
ur? Svarið er hvorki einfalt né viðhlítandi,
en það hefur vissulega með femínisma,
minnihlutahópa og nýmarxisma (hvað nú
sem sú stjórnmálasannfæring kann eigin-
lega að þýða eftir hrun kommúnismans) að
gera. Þessi frasi var sennilega fyrst notaður
af Karen DeCrow, fyrrverandi forseta
Landssambands kvenna, árið 1975, þegar
hún andmælti þeirri hugmynd að femínism-
inn væri bara fyrir „samkynhneigðar hvítar
konur úr millistétt”. Pólitískur rétttrúnaður
hófst sem athugasemd frjálslynds aðgerðar-
sinna og endaði sem herorð gegn næstum
öllu hefðbundnu, vestrænu, íhaldssömu,
hvítu og karlkyns. Upptökin er að finna i
femínismanum, en smám saman hefur pólit-
ískur rétttrúnaður teygt yfirráðasvæði sitt
allt frá verndun umhverfisins og jafnrétti
kynjanna til baráttumála komma og lesbía
og afnáms notkunar niðrandi orða á háskól-
alóðinni. Slíkum heljartökum hefur þetta
fyrirbæri náð á öllu framhaldsskólanámi,
að nú er svo komið að um leið og menn
hefja göngu sína við Columbia-háskólann í
New York fá þeir margir í hendumar lista
yfir óæskileg orð, sem talin eru geta verið
niðrandi eða særandi fyrir aðra að heyra
(kallað „civility code”). Það er til að mynda
afar illa séð, og sumstaðar stranglega bann-
að, að nota orð í líkingu við „negi'i”, Júði”,
„öfuguggi”, „húsmóðir”, „veikara kynið”,
„bæklaður”, „hálfviti”, „aumingi”, „gaml-
ingi”, „róni”, „nauðgun” o.s.frv. Á skraut-
hvarfamáli hins pólitíska rétttrúnaðar er
negri t.d. „bandaríkjamaður af afrísku bergi
brotinn”, húsmóðir „heimilistæknir” og
gæludýr „félagi af dýrakyni”. Menn eru
ekki lengur vitskertir eða geðbilaðir, þeim
mun síður truflaðir, bijálaðir, geggjaðir eða
einfaldlega „klikk”, þeir eru „geðsmunalega
þjakaðir” („mentally challenged”); og
hreyfihamlaðir eru hvorki bæklaðir, fatlaðir
né örkumlaðir heldur „fyrirhafnaðir” („incon-
venienced”), sbr. að þeir þurfa að hafa
meira fyrir hlutunum en annað fólk sökum
örorku sinnar. Með þessu móti vilja PR-sinn-
ar tína úr málinu öll orð sem kallað gætu
fram eitthvað hallmælandi eða lítilsvirðandi
í hugum fólks.
En er hægt að umskrifa orðabókina og
sótthreinsa tunguna svo af öllum fordómum
og hatri að eftir standi ekkert nema hlutleys-
ið/sakleysið uppmálað? Þeir sem aðhyllast
þessa stefnu telja greinilega að svo sé og
hefur meira að segja tekist að úthýsa þeim
nemendum sem hafa verið með munnsöfn-
uð. Þannig var annars árs nemanda í Brown-
háskólanum nýlega vísað úr skólanum fyrir
að hafa verið með kjaft á fylleríi í heimavist-
arhúsi. Var honum borið á brýn að hafa
hrópað og galað hvað eftir annað „öfug-
uggi” og „niggari” um miðja nótt. Þegar
fólk bað hann um að hætta þessum ópum
spurði hann það hvort það væri „helvítis
júðar”. Fyrir vikið varð hann að hverfa á
braut, og það sem meira er, í kjölfarið var
útbúinn listi yfir orð sem bannað er að brúka
í skólanum að viðlögðum brottrekstri. Col-
umbia-háskólinn er einnig að hugsa um að
setja fijálsum ræðuflutningi skorður og er
mjög liídegt að hann muni innleiða svipaða
málhreinsun í byijun næstu annar.
STÓRGLÆPIR Hins Hvíta
karlmanns
Þessi uppræting á hatursfullum tjáning-
armáta er bara ein breyting af mörgum sem
hreyfingin hefur komið til leiðar á undan-
förnum árum. Vegna langvarandi mótmæla
frá minnihlutahópum og málsvörum femín-
ismans gilda orðið önnur inntökuskilyrði
fyrir hvíta og svarta nemendur, sem kom-
ast margir hveijir að með lægri einkunnir
(kallað „affirmative action policy”). Auk
þess hafa langflestir framhaldsskólar orðið
reglugerð er segir fyrir um það hlutfall
blökkumanna, kvenna og hvítra karlmanna
er ber að vera í kennaraliðinu, sem og fjölda
„fatlaðra” nemenda. Þá hefur námsefnið í
húmanísku fögunum tekið stakkaskiptum á
síðasta áratug. Fylgismenn pólitísks rétt-
trúnaðar hafa komið því til leiðar að í mörg-
um skólum er orðin skylda að læra um afr-
íkskar bókmenntir, kvennalist og sögu sam-
kynhneigðra, hvort sem mönnum líkar það
nú betur eða verr. Sjálfur varð ég t.d. að
taka áfanga í list ónafngreinds „þriðja heims
lands” þegar ég var til framhaldsnáms í
Berkeley-háskólanum í Kaliforníu, þó mér
hefði verið slíkt þvert um geð og kennsluefn-
ið a.m.k. 3500 mílur fyrir utan mitt áhuga-
svið. Stórkarlar vestrænnar sögu og menn-
ingar eins og Shakespeare, Aristóteles, Tit-
ian og Júlíus Sesar eru ekki lengur sömu
burðarstólpar í námsskránni og áður, og
■hægt er orðið að taka yfirlitsáfanga í mið-
aldasögu án þess að þar sé svo mikið sem
drepið á sjálfan Karlmagnús eða karlmenn
yfirleitt. í stað hefðbundinnar umfjöllunar
um menningarafrek hins hvíta karlmanns
er allt eins líklegt að fyrirlesararnir og „sem-
ínörin” snúist um líferni óbreyttra kvenna
á endurreisnartímanum, hlutverk klæðskipt-
inga á vorblótum, eða kvenfyrirlitninguna
sem gefur að líta í verkum Picasso og Rodin.
Frá sjónarhóli harðsoðinna PR-sinna er
hinn hvíti („kynvísi”) karlmaðúr kreddufast-
ur, drottnunargjarn og óseðjanlega valda-
gráðugur — undirrót mannanna böls og því
réttast að afmá nafn hans úr kennslubókun-
um, enda búinn að fá að spóka sig nógu
lengi í sviðsljósinu á kostnað „fórnarlam-
banna”. Á ráðstefnu nokkurri er haldin var
hér í bæ ekki alls fyrir löngu lýsti einn fund-
argesturinn, sem var svo lánsamur að bera
ekki þessa þungu erfðasynd á bakinu, því
yfir að bandaríska tónskáldið Leonard Bern-
stein hefði ekki haft neitt leyfi til að lýsa
lífsreynslu Puerto Rica er hann samdi söng-
leikinn West Side Story. Þegar særður aðdá-
andi benti á að West Side Story væri til-
brigði af Rómeó og Júlíu eftir alveg einstak-
lega vinsælan og frægan hvítan karlmann,
fordæmdi mælandinn Shakespeare sem kyn-
þáttahatara. Slík viðhorf til menningaraf-
reka liðinna karlkynslóða teljast ekki lengur
til undantekninga og ef svo fer fram sem
horfir er ekki ósennilegt að „feðranna
frægð” muni innan tíðar falla endanlega í
„gleymsku og dá”.
Fleiri En Hann Þorgeir Á
Þingi
Ef lesandinn þykist greina hér einvörð-
ungu neikvæða skoðun í garð pólitísks rétt-
trúnaðar, má ég þá leyfa mér að kippa þvi
eins og skot í lag. Þær hugsjónir sem fyrir-
bærið spannar eiga svo sannarlega rétt á
sér, frá verndun þverrandi regnskóga í
Suður-Ameríku og baráttu gegn notkun
kjarnorkuvopna til jafnréttis kynjanna og
hinna ólíku þjóðarbrota. Allt er þetta góður
málsstaður. Við megum ekki gleyma því
þó að Jónasi Hallgrímssyni blessuðum hafi
láðst að geta þess í ljóðinu fagi'a, að það
voru fleiri en bara „feðurnir frægu og fijáls-
ræðishetjurnar góðu” sem „komu austan
um hyldýpis haf hingað í sælunnar reit”,
og fleiri en bara „hann Þorgeir á þingi er
10