Lesbók Morgunblaðsins - 16.11.1991, Blaðsíða 2

STEINUNN
ÁSMUNDSDÓTTIR
IMáttúru-
stemmn-
ingar
Herðubreið ertu enn
í skýjamöttli
um herðar þér
bærast Ijósþokur
öldruð og vís
hol innan
og guðirnir búa á tindinum
jötnar við ræturnar
líkt og stjórnir þú
örlögum vatns og vinda
elds og ísa
sá er klífur andlit þitt
með tóg og meitli
svo smálegt korn
úr ryki alheims
Ódáðahraun
endalaust og endanlegt
gamalgrimmt og ógurlegt
hýsir þó frjókorn lífsins
örsmá urtin hvílir þar
líkt og Eyvindur forðum
er hann fól sig í gjótum
Ódáðahraun
svo óhagganlegt
tími þinn annar en okkar
kominn frá deiglu elds
til seiglu þess sem er
Kynslóðir koma og fara
vilja ráðskast með þig
en týnast hver af annarri
án sérstaks hróðurs í hraun
sem eitt sinn draup í eldi
og storknaði í eilífð
Snautt
svo snautt
í leit sinni að
tilveru
I
hefur gleymt
því veigamesta
hlutverki
að miðla gæsku
og kærleika
að virða dýr merkurinnar
hjartslátt náttúrunnar
það veit ekki lengur að
sannleikurinn eini
er fólginn í andvara
hverfulla aungnablika
Hulan
mjúka
Húmið læðist hægt inn í daginn,
Og fyrr en varir er komið myrkur.
Myrkur, - hulan mjúka,
sem slævt hefursvo margar sorgir,
hægt ekka ogþerrað tár af hvarmi
ein þess megnug að breyta tálsýn
í fyrirheit um betra líf.
Höfundur vinnur hjá Náttúruverndar-
ráði og hefur gefið út Ijóðabók.
Málavextir III
Ættarnöfn
1
eir menn eru til sem þykir
það bera vott um furðu
mikla heimsku þjóðar-
innar að hún skuli ekki
hafa tekið þann sið upp
að öllum þegnum hennar
sé lögskylt að bera ætt-
arnöfn, eins og raunar
tíðkast með öðrum vestrænum menningar-
þjóðum. í fljótu bragði virðast hin nýju nafn-
alög vera andvíg slíku skerfi í menning-
arátt; því að 9. grein þeirra tekur af skar-
ið: „Oheimilt er að taka upp nýtt ættarnafn
hér á landi.” En þegar ég fór að hyggja
betur að ýmsum öðrum ákvæðum, fór mig
að gruna að löggjafar stefni markvisst í þá
átt að tryggja endanlegan sigur ættarnafna
hér á landi.
2
Slóttugasti hluti laganna er fólginn í 13.
grein og hinni fjórtándu, en í stað þess að
birta þær í bili og ræða um kenningar þeirra
þá ætla ég að segja ofurlitla dæmisögu af
manni og konu sem lifa í sátt og samlyndi
við granna sína og annað sómafólk. Maður-
inn heitir Jón Jónsson og konan Margrét
Mjófjörð. An þess að hirða neitt um nafna-
lögin verða þau ástfangin hvort af öðru og
ganga í heilagt hjónaband eins og löngum
hefur tíðkast þegar svo ber við. A fegins-
degi þeirra fagnar Jón ekki einungis brúði
sinni, heldur hættir hann einnig að kalla
sig Jónsson og verður Mjófjörð samkvæmt
13. grein laganna: „Eiginkonu eða eigin-
manni er heimilt að bera ættarnafn maka
síns meðan hjúskapur stendur og eftir að
honum lýkur.” Þeim manni sem áður var
réttur og sléttur Jón Jónsson er því heimilt
að heita Jón Mjófjörð það sem hann á eftir
ólifað, og þó er þar hængur á eins og síðar
verður rakið.
Þau Jón og Margrét eignast sjö börn á
tíu árum, og öll geta þau kallað sig Mjó-
fjörð: Svo skilja hjónin eftir tíu ára sam-
búð, og hvort um sig eignast nýjan maka.
Margrét Mjófjörð giftist Birni nokkrum
Björnssyni sem er ekkill og á sjö böm af
fyrra hjónabandi. Blessuð börnin eignast
Norska ættarnafnið Möller
á engan rétt á sér sam-
kvæmt íslenskum lögum,
en íslenska ættarnafnið
Möller nýtur hins vegar
verndar laganna.
Eftir HERMANN
PÁLSSON
ættarnafn stjúpu sinnar, samkvæmt 12.
grein, með því að hitt kynforeldrið (!) sætt-
ir sig við breytinguna og sá Björn sem löng-
um hafði kennt sig við föður sinn kallast
nú Bjöm Mjófjörð.
Margrét Mjófjörð og Jón fyrri maður
hennar halda vináttu sinni eftir rekknaskipt-
in rétt eins og-ekkert hafi í skorist, enda
dettur konunni ekki í hug að fara að krefj-
ast þess af dómsmálaráðherra að hann úr-
skurði samkvæmt 13. grein að Jóni sé bann-
að að bera hið glæsilega ættarnafn Mjó-
fjörð. Jón hefði því heitið Mjófjörð til ævi-
loka, ef örlögin og fordild hans sjálfs hefðu
ekki skorist í leikinn. Eftir að hann komst
í hefðarmanna tölu og fór að kalla sig Mjó-
ijörð, bar oft svo við að ókunnugt fólk spurði
þegar hann kynnti sig: „En hvað héstu áður
en þú varðst Mjófjörð?” enda þótti maðurinn
ekki þesslegur að hann væri kominn af jafn
dýrlegri ætt og Mjófjörðum. Engum kom
það á óvart að hann væri Jónsson í húð og
hár, en sumum féll það þungt að slíkum
sveitadurg skyldi auðnast að hefjast svo
hátt til mannvirðinga. En Jón Mjófjörð var
þó ekki af baki dottinn, og allt það mikla
angur sem hann bar af upphaflegu kenni-
nafni sínu hvarf eins og dögg fyrir sólu einn
bjartan sumardag, þegar hann komst í kynni
við fráskilda konu sem hét Guðbjörg Mið-
fjörð. Þótt Jón þætti enginn snillingur að
neinu leyti, þá rann það ljós upp fyrir honum
að nú gæti hann losnað við Jónssonar-nafn-
ið fyrfr fullt og allt með því einfalda móti
að gerast löglegur eiginmaður Guðbjargar
Miðijörð, enda gæti hann svarað með góðri
samvisku „Jón Mjófjörð” þegar einhver álp-
aðist til að spyrja hann hvað hann hét áður
en hann eignaðist Guðbjörgu Miðfjörð með
ættarnafni og öðrum eignum sem henni
heyrðu til. Þau staðfesta ráð sitt en Jón
áttaði sig ekki á því-illa innræti sem manni
Guðbjargar var í blóð borið. Konan hafði
þegið ættarnafn sitt frá honum þegar þau
bundu saman hjúskap sinn, og nú ákveður
hann að spilla fyrir hamingjudraumum
þeirra Guðbjargar og Jóns. Hann minnist
þess að samkvæmt 13. grein nafnalaganna
hlýtur enginn ættarnafn maka síns skilyrðis-
laust.
3
Og með því að þessi grein er samin af
mikilli snilld, þá þykir mér rétt að birta
hana í heild:
Eiginkonu eða eiginmanni er heimilt að
bera ættarnafn maka síns meðan hjúskapur
stendur og eftir honum lýkur. Þó getur
maður krafist þess að dómsmálaráðuneyti
úrskurði að fyrri maka sé óheimilt að bera
ættarnafn hans eftir að hann eða hún geng-
ur í annan hjúskap. Sé viðkomandi maður
látinn hefur eftirlifandi maki hans sama
rétt til að gera þess háttar kröfu. Krafa
skal gerð innan sex mánaða frá því að hlut-
aðeigandi gekk í hjúskap. Dómsmálaráðu-
neyti reisir úrskurð sinn á því hvort þyngra
sé á metum hagsmunir fyrri maka af því
að halda nafni eða þau rök sem fram eru
flutt fyrir því að hann hætti að bera fyrra
nafn.
Urskurður dómsmálaráðuneytis, sem
raunar heitir nú nafnamálaráðuneyti enda
varð að stofna nýtt ráðuneyti svo að hægt
yrði að sinna öllum þeim kærum sem dundu
yfir á hverjum degi, féll á þá lund að Guð-
björg missti réttinn til að bera ættamafnið
Miðíjörð, svo að Jón varð að sætta sig við
Mjófjarðarheitið, en hins vegar var ekkert
því til fyrirstöðu að Guðbjörg kona hans
hlyti ættamafnið Mjófjörð, nema gæska
Margrétar rynni út í sandinn og hún heimt-
aði að dómsmálaráðuneytið bannaði Jóni
fyrrveranda spúsa hennar og öllu hans hyski
að kalia sig Mjófjörð.
í upphafi þessarar örstuttu dæmisögu var
Margrét eina persónan sem kenndi sig við
Mjóafjörð fyrir austan, en með hjálp nafna-
laganna tókst að þoka menningunni svo
langt áleiðis, að dæminu lýkur með mörgum
sem tókst að krækja sér í þetta eftirsótta
ættarnafn. En samkvæmt þeim nafnalögum
sem tíðkuðust hér á útmánuðum fyrr á þessu
ári áður en handhafar forsetavalds stað-
festu nýju lögin, þá hefði Margrét ein borið
ættarnafnið M[jófjörð við sögulok; hvorki
eiginmenn hennar tveir, börn né stjúpbörn
hefðu hlotið slíka gæfu. Eins og þessi dæmi-
saga sýnir, þá er engan veginn öruggt að
ýkja langur tími líði þangað til íslendingar
með ættarnöfn verði komnir í meirihluta á
alþingi og geti þá með góðri samvisku bann-
að fólki að kenna sig við feður sína og
mæður.
4
Upphaf 13. gr., „Eiginkonu eða eigin-
manni er heimilt að bera ættarnafn maka
síns meðan hjúskapur stendur og eftir að
honum lýkur”, dregur ýmsan slóða í för
með sér eins og ráða má af dæmisögu einni.
Þórmundur Þorskfjörð gengur að eiga Val-
dísi Vopnfjörð, en með því að hvort um sig
langaði til að breyta til, þá hagnýttu þau
sér þessi ákvæði þrettándu greinar; síðan
hefur Þórmundur kallinn gengið undir heit-
inu Þórmundur Vopnfjörð og kella hans
nefnir sig Valdísi Þorskfjörð. Þau eignast
fjögur börn, og heita þau svo með kenninöfn-
um sínum og ættarnöfnum: 1. Erna Þór-
mundardóttir. 2. Hrefna Þorskfjörð. 3. Öm
Valdísarson. 4. Hrafn Vopnfjörð.
Öll eru þessi heiti löglög, enda mega
höfundar nafnalaganna státa sig af því
mikla nafnafrelsi sem nú blasir við. Og nú
skal ekki gleyma þeim nafnabreytingum
sem dómsmálaráðherra af miskunn sinni
og góðfýsi veitir því fólki sem er orðið þreytt
að bera gömlu nöfnin sín. Hitt er svo annað
mál að sveitaköllum og öðru einföldu fólki
kann að ofbjóða sú ringulreið sem nýju lög-
in eru að leiða yfír saklausa þjóð.
5
í nafnalögunum nýju togast á tvö and-
stæð öfl: annars vegar er stuðlað að út-
breiðslu ættarnafna með því að láta þau
erfast um kvenlegg jafnt sem karllegg og
einnig með því að leyfa mönnum að taka
upp ættamöfn eiginkvenna sinna, en á hinn
bóginn er löglegum og upphaflegum eigend-
um ættarnafna leyft með hjálp dómsmála-
ráðuneytisins að hindra of mikla útbreiðslu
slíkra nafna. Óhætt virðist að gera ráð fyr-
ir miklum rekistefnum af þeirri togstreitu
sem gæti átt sér með þeim sem hafa erft
ættamafn sitt (og em því í fyrsta flokki)
og hinum (annars flokks fólki) sem hafa
eignast það með því að krækja sér í maka
með girnilegu ættarnafni.
Fimmtánda grein nafnalaganna er að því
leyti merkileg að henni er beitt gegn útlend-
ingum sem koma hingað með ættarnafn og
börn og viija gerast íslenskir þegnar. „Nú
fær maður, er heitir erlendu nafni, íslenskt
ríkisfang með lögum og skulu þá börn hans
fimmtán ára og yngri [...] taka upp íslenskt
eiginnafn [...] og kenninafn sem samþykkt
er af mannanafnanefnd. [...] Bami, sem
fæðist eftir að foreldri þess hefur fengið
íslenskt ríkisfang með lögum, skal gefið
íslenskt eiginnafn [...] og það skal fá ís-
lenskt kenninafn.” Þær undanþágur sem
veittar em í hornklofum og sleppt er hér
skipta ekki meginmáli fyrir afstöðu nafna-
laganna til ættarnafna, en af því sem nú
hefur verið rakið má ráða nokkuð um þá
meðferð sem búin er eiginnöfnum og ættar-
nöfnum þeirra útlendinga sem gerast ís-
lenskir þegnar. Eins og alþingi var vafa-
laust kunnugt, þá em mörg íslensku ættar-
nöfnin hin sömu og þau sem tíðkast í Nor-
egi, enda þótti mörgum höfundum hér-
lenskra ættarnafna sjálfsagt að þjóðlegra
auðkenna gætti sem minnst; ýmis ættarnöfn
sem kennd eru við örnefni týna karlkyns-
endingu í nefnifalli, svo sem Gröndal,
Vatnsdal, Skagfjörð.
Nú er hægt að hugsa sér Norðmann,
Arne Möller að nafni, sem flyst hingað bú-
ferlum og eignast íslenskt ríkisfang.' Börn-
um hans fimmtán ára og yngri er skylt að
taka upp íslenskt eiginnafn og kenninafn.
Ef þau heita norrænum eiginnöfnum, ætti
að vera auðvelt að snara þeim á íslensku,
og vitaskuld yrðu þau Arna-synir og Arna-
dætur. En ættarnafnið Möller er dæmt
óhæft, jafnvel þótt forfeður Áma hefðu
notið þess um aldabil og sama ættarnafnið
þrífist dável hér með íslensku fólki sem
hefur þó verið kallað Möller miklu skemur
en ætt hins norska innflytjanda. Þyki böm-
um hans vænt um þetta ættarnafn, þá leyfa
lögin þeim ekki aðra leið til að öðlast það
aftur en með þeim hörðu kostum að eign-
ast íslenskan maka sem ber ættarnafnið
Möller. Norska ættamafnið Möller á engan
rétt á sér samkvæmt íslenskum lögum, en
íslenska ættarnafnið Möller nýtur hins veg-
ar verndar laganna, „mannanafnanefndar”
og dómsmálaráðuneytis, jafnvel þótt nafnið
sjálft með sínum danska framburði hljómi
eins og annarlegur gestur hvar sem íslensk
tunga er töluð.
Höfundurerfyrrverandi prófessorvið Edinborg-
arháskóla.