Lesbók Morgunblaðsins - 04.01.1992, Side 3
MBatfg
M O R G U ;N B L A D S I N 8
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjór-
ar: Matthías Johannessen, Styrmir Gunn-
arsson. Ritstjórnarfulltr.: Gísli Sigurðs-
son. Ritstjórn: Aðalstræti 6. Sími 691100.
Forsíðan
Myndlistarmenn fjalla ekki oft um miklar, þjóðfélags-
legar hræringar, en þó á það sér stað. Ein slík mynd
er á forsíðunni: Bornholmer-brúin (Bomholmer
Briicke), eftir austur-þjóðveijann Trak Wendisch,
máluð 1989, þegar opnast hafði á milli Austur-og
Vesturhluta Þýzkalands og fólk flykktist yfír þessa
brú. Myndin ertáknræn fyrir fjörbrot átthagafjötr-
anna, sem kommúnisminn grundvallaðist meðal ann-
ars á.
Freud
og kenningar hans hafa haft gífurlega mikil áhrif á
mannskilning og menningu Vesturlandabúa á þessari
öld. Hér fjallarPéturPétursson, lektor, um framlag
Freuds til félagsfræði og mannfræði, sem ekki var
síður merkilegt en sálgreiningin.
Einar Már
Guðmundsson, rithöfundur, heilsar uppá lesendur í
þessu fyrsta tölublaði Lesbókar á árinu 1992 með
greinaflokki, sem heitir „í auga óreiðunnar" og birt-
ast mun einu sinni í mánuði. Hér fjallar Einar m.a.
um endalok kommúnismans og ástæðumar fyrir falli
hans.
Dularklæði
eru nú boðorð dagsins í auglýsingaheiminum, segir
Hannes Sigurðsson, listfræðingur, sem skrifar um þá
stefnu sem sjá má í erlendum blöðum og lýsir sér í
því, að reynt er að draga neytandann á tálar með því
að spyrða saman ákveðinn lífsstíl og vöruna sem ver-
ið er að auglýsa.
DAVÍÐ STEFÁNSSON
Konan sem kyndir
ofninn minn
Ég fmn það gegnum svefninn,
að einhver læðist inn
með eldhúslampann sinn,
og veit, að það er konan,
sem kyndir ofninn minn,
sem út með ösku fer
og eld að spónum her
og yljar upp hjá mér,
læðist út úr stofunni
og lokar á eftir sér.
Ég veit, að hún á sorgir,
en segir aldrei neitt,
þó sé hún dauðaþreytt,
hendur hennar sótugar
og hárið illa greitt.
Hún fer að engu óð,
er öllum mönnum góð
og vinnur verk sín hljóð.
Sumir skrifa í öskuna
öll sín bestu Ijóð.
Ég veit að þessi kona
er vinafá og snauð
af veraldlegum auð,
að launin, sem hún fær,
eru last og daglegt brauð.
En oftast er það sá,
sem allir kvelja og smá,
sem mest af miídi á.
Fáir njóta eldanna,
sem fyrstir kveikja þá.
Davíð Stefánsson fæddist í Fagraskógi við Eyjafjörð 1895 og kenndi
sig löngum við þann bæ, en átti heima á Akureyri og lézt 1964.
Hann vakti almenna athygli með Ijóðabók sinni, Svörtum fjöðrum,
1919, og varð eitt ástsælasta skáld þjóðarinnar um sína daga.
Þúsundáraríkin
að virðist vera lögmál, að
hvaðeina sem maðurinn
skipuleggur og byggir
upp, úreldist í tímans
rás; verði einhverskonar
eyðingu að bráð. Allt er
í heiminum hverfult og
kenningar jafnt sem
þjóðfélög eiga sér upphaf, ris og síðan
hnignun. Við þessu virðist engin leið að
sporna. Þetta lögmál birtist í stóru og smáu.
Einstaklingar eiga sér blómaskeið, en Elli
kerling sér um að jafna um þá, ef ekki verð-
ur annað til þess áður. Atvinnugreinar og
byggðalög og jafnvel heil lönd, blómstra á
einhveijum tímabilum, unz þróunin kippir
undan þeim fótum.
Eitt merkilegasta dæmið um menningar-
legt ris, sem náði langt uppfyrir afganginn
af veröldinni, er úr Grikklandi hinu foma.
Sú reisn hrundi til grunna; sumir segja
vegna þess að þjóðfélagið var grundvallað
á þrælahaldi. Endingarbeztu þúsundáraríkin
voru eins og flestir vita í Kína og Egypta-
landi hinu foma, en sagan geymir fleiri
merkileg dæmi um afmörkuð menningar-
skeið þjóða, sem síðan hafa glutrað öllu
niður, oft reyndar vegna þess að aðvífandi
óvinaherir jöfnuðu allt við jörðu.
Hitt gerist þó ekki síður, að það sem vel
var vandað og lengi átti að standa, molnaði
og hrundi innan frá. í því sambandi er oft
minnst á Rómaveldi, sem segja má að hafi
verið þúsundáraríki, ef talið er frá því borg-
ríkið Róm hóf útþensluna með bandalagi
við Latveija um miðja 4. öld og þar til aust-
rómverska ríkið lognast útaf 1453. Ýmsar
kenningar hafa orðið til um það, hversvegna
þetta herveldi missti að lokum máttinn í
baráttu við ýmsa miklu vanþróaðri þjóð-
flokka, sem sóttu að þeim. Var það vegna
úrkynjunar yfirstéttanna, eða var það lang-
varandi blýeitrun, sem bæði gerði menn
ófrjóa og slappa eins og sumir vísindamenn
hafa haldið fram? Rómveijar sem einhvers
máttu sín, borðuðu af blýdiskum.
Hnignun og fall Rómaveldis verður hug-
stætt nú þegar annað af tveimur mestu
stórveldum heimsins er ekki lengur til á
landakortinu. Ekki eru nema örfá ár síðan
Bandaríkin og Sovétríkin voru þeir pólar,
sem heimurinn snerist um. Þeirra var mátt-
urinn og dýrðin á landi, í lofti og á legi.
Hjá þeim var- og er reyndar enn - sá eyðing-
armáttur, sem getur útiýmt mannkyninu
margoft og ekki var fyrirsjáanlegt neitt, sem
gæti raskað uppskiptingu heimsins og ógn-
aijafnvæginu, nema þá kjarnorkustyijöld
milli ofurveldanna.
í stað risaveldisins, sem stjórnað var frá
Kreml virðist Ríkjasamband Evrasíu vera
það sem við tekur. Eftir að öll súpan varð
gjaldþrota: Marxismi, Lenínismi, Stalínismi
- og jafnvel sósíalismi er orðinn heldur
bragðvont orð, vilja þessar mörgu og ólíku
þjóðir ekki vera undir einu þaki, ef svo
mætti segja.
Fyrir Sovétríkjunum hefur farið líkt og
Rómvetjum, að veldið molnar innan frá -
meira að segja svo að það hefur kostað
ótrúlega fá mannslíf miðað við svo afdrifa-
ríka og skjóta breytingu. Ástæðan er þó
varla úrkynjun, heldur að hrikalegasta villu-
kenning vorra tíma var höfð að grundvelli.
Það er rétt sem Einar Már rithöfundur segir
í grein hér í Lesbók, að dauðameinið er
ekki sízt hrokinn, sem alltaf hefur fylgt
kommúnistum - einnig íslenzkum lærisvein-
um - hroki, sem talar um „sögulega nauð-
syn“ og annað álíka yfirlætislegt.
Kommúnisminn átti að gera heiminn að
skárri stað, en eftirmælin verða þau, að
heimurinn er mun skárri staður nú þegar
aðeins fáein lönd eru eftir sem fangabúðir
kenningarinnar. Ógnin fólst ekki sízt í því
yfirlýsta markmiði að leggja undir sig heim-
inn og við getum séð fyrir okkur nú, að
kannski hefðum við þá verið flutt hreppa-
flutningum frá Sovét-íslandi af „sögulegri
nauðsyn" og einhver önnur þjóð flutt nauð-
ug hingað. Heimsyfirráð kommúnista jafnt
sem nasista og fasista, hefðu gert veröldina
að einu allsheijar Gúlagi.
Tilraunin með mannkynið, sem átti að
verða þúsundáraríki eins og Þriðja ríki Hitl-
ers, hefur lognast útaf eftir 69 ár. Nýjar
aðst'æður kunna að leiða af sér óteljandi
átök milli þjóða, sem helzt vilja eiga sem
minnst saman að sælda, en var haldið sam-
an með leynilögreglu og hervaldi. Þó heim-
urinn hafí kannski skroppið saman, svo við
fáum nú samdægurs fregnir og myndir inn
í stofu af því sem gerist, þá er síður en svo
að þjóðernishyggja fari minnkandi. Hvert
þjóðarbrot vill helzt mynda ríki út af fyrir
sig; það ættum við íslendingar að skilja.
Gerska ævintýrið, sem breyttist í mar-
tröð, vekur þá spumingu hvað verði um
hitt ofurveldið, Bandaríkin. Við vitum að
samkvæmt lögmálinu koma þær frænkur,
Hnignun og Afturför í heimsókn og setjast
upp. Að lokum neita þær með öllu að fara.
Spurningin er aðeins hvenær það gerist.
Þetta volduga ríkjasamband er sem betur
fer hvorki byggt á villukenningu né Gúlagi
og gæti því enst eitthvað lengur en þeir sem
nú eru ofar moldu. Sumir þykjast sjá þau
merki hnignunar í Bandaríkjunum, sem síð-
ar muni leiða af sér fall. Þeir benda á til
dæmis, að ólæsi fari vaxandi og einnig að
lágstéttir verði sífellt fyrirferðarmeiri; ekki
er það sízt spænskumælandi fólk sem lend-
ir á þeim bási. Hinum spænskumælandi, sem
nefndir eru Hispanics þar í landi, fjölgar
svo að Bandaríkin verða að ölum líkindum
tvítyngd á næstu öld.
Hitt má benda á til mótvægis, að þjóða-
brot í Bandaríkjunum eru ekki með neina
sjálfstæðistilburði og yfirleitt kemur ólíkum
þjóðernum vel saman þar og sambúð hvítra
og svarta virðist fremur fara skánandi.
Kalifornía eða Texas eða önnur fylki hafa
ekki orðað það að segja sig úr bandalaginu;
Bandaríkjamenn, hvaðan sem þeir eru, virð-
ast jafnan mjög stoltir af því að vera „Amer-
icans“. Meðan svo heldur fram, eru minni
iíkur á að Bandaríkin liðist í sundur. Hvort
þau verða eitt af þúsundáraríkjunum er þó
mjög ólíklegt af þeirri ástæðu að allar breyt-
ingar í heiminum gerast nú svo hratt;
kannski samsvarar ein öld þúsund árum í
fornöld.
Þúsundáraríki geta ekki grundvallast á
fangabúðum, né því að leggja undir sig lönd
og þjóðir. Trúlega heyra þau sögunni til.
Meira og minna laustengd ríkjasambönd eða
bandaríki, gætu hinsvegar átt framtíð fyrir
sér. Nú bendir allt til þess að eitt slíkt sé
að verða til í gömlu Evrópu, sem er út af
fyrir sig kraftaverk eftir allt sem á undan
er gengið. Kannski er eitthvað að draga úr
þjóðrembunni, sem hefur löngum blómstrað
þar meira en víðasthvar annarsstaðar. Hvort
Bandaríki Evrópu verða til og hvort slíkt
samband lifir lengur eða skemur, veltur
ekki sízt á því, hvort fólk í þessum heims-
hluta hugsar um sig sem Evrópubúa, eða
áfram sem Þjóðveija, Frakka og svo fram-
vegis.
Yert er einnig að minnast þess, að fyrir
svo sem tveimur áratugum voru framtíð-
arspámenn nokkuð sammála um, að tími
gömlu Evrópu væri liðinn. Sól hennar er
hnigin til viðar, sögðu þeir og rökstuddu
með því, að til að mynda iðnaðurinn í Evr-
ópu mundi ekki hafa roð við hinum banda-
ríska og ennþá síður þeim japanska. Fyrst
færu peningarnir þangað, síðan hæfist at-
gervisflóttinn. Nú er komið í ljós að þessir
spakvitringar hafa spáð skakkt í spilin.
Evrópa er á uppleið og sameinuð í banda-
ríki yrði hún risaveldi. Það er hinsvegar
óráðin gáta hver verður framvindan í Kína,
elzta þjóðríki heimsins. Sú staðreynd að
Kínveijar eru ein þjóð, mun halda þeim
saman eftir að núverandi fangabúðakerfí
kommúnismans er liðið undir lok. Því er
ekki ólíklegt að á 21. öldinni verði fjögur
risaveldi í heiminum: Bandaríki Norður
Ameríku, Bandalag Evrasíuríkja, Bandaríki
Evrópu og Kína. Kaldhæðnir framtíðarspá-
menn bæta við, að þau verði síðan öll í eigu
Japana.
GÍSLI SIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 4. JANÚAR 1992 3