Lesbók Morgunblaðsins - 04.01.1992, Qupperneq 5

kemur til skjalanna þegar hinn sterki
maður verður að lúta valdi hinna minni
máttar sem hafa sameinast í baráttunni
gegn gerræði hans. Á líkingamáli notar
Freud harmleikinn um Ödipus þegar hann
túlkar þróunarskeið frummannsins og
heldur því fram að samfélagið eigi sér
forsendur í því að bræðurnir, synir ættföð-
urins og harðstjórans, hafi komið sér sam-
an um að drepa ættföðurinn til þess að
komast að konunum sem hann einokaði.
Eftir morðið standa svo bræðurnir einir
með samviskubitið og koma sér saman um
að eigna sér ekki konur ættföðurins né
drepa hvorn annan. Þetta er samkvæmt
Freud forsenda útvensla (exogami) og
þeirra tveggja boðorða sem einkenna öll
siðuð samfélög, þ.e.a.s. bann við mann-
drápi og bann við sifjaspelli. „Iðkun bann-
helgi fól í sér hinn fyrsta rétt eða lög“
(bls. 43).
Skuggahliðar Menningar
Sú bæling sem á sér stað leiðir til til-
færslu á þann hátt að tótemdýrið er í raun
tákn um föðurinn sem bræðurnir voru
bæði tengdir ástar- og hatursböndum.
Sektarkenndinni tengjast helgisiðir og tót-
emdýrinu er slátrað við trúarathafnir og
kjötsins neytt í sameiningu þar sem sátt-
málans er minnst og sektarkenndin fær
útrás. Hér telur Freud sig hafa fundið
lykilinn að trúarlegum fómarhátíðum
frumstæðra trúarbragða jafnt sem kvöld-
máltíðarsakramenti kristindómsins.
Vinnan er einnig ok sem siðmenningin
leggur á mannfólkið og þvingar fram af
nauðsyn. Hún er forsenda þess að maður-
inn geti nýtt sér gæði náttúrunnar sér til
viðurværis. Verkleg menning og hinar
miklu framfarir tækni og vísinda sá Freud
sem einskonar framlengingu eða viðauka
mannsins við ófullkomna gerð líkama hans
og sem tæki í baráttu við náttúruna og
til að virkja hana manninum í hag. En
aukin líkamleg þægindi og tækni auka
ekki á hamingju mannsins og tryggja ekki
ein sér að hann beiti þessari þekkingu og
auknum möguleikum af skynsamlegu viti.
Af þessu dregur hann þá ályktun að vald
yfir náttúrunni sé ekki eina forsenda
mannlegrar hamingju.
En er þá ekki samfélaginu borgið með
því að menn komi sér saman um útrás
kynhvatarinnar í hjónabandinu og nauðsyn
vinnunnar? Ekki er svo samkvæmt Freud.
Samfélagið þarf á nánari tengslum manna
að halda til þess að það fái staðist. Lífsork-
an verður að breytast að hluta til í ást og
vináttu sem nær út fyrir kjarnafjölskyld-
una og sameinar fólk í stærri heildir. Hér
er um að ræða eins konar félagslega göfg-
un lífshvatarinnar sem þó er ekki einhlít.
Sektarkenndin er á næsta leiti og er hún
afleiðing af því banni og þeirri bannhelgi
sem er kjarni menningarinnar og yfirsjálf-
ið setur á hindrunarlausa útrás frumþarfar
mannsins. Þar við bætist að nátengd hinni
frumstæðu lífshvöt er dauðahvötin sem
Freud bætti við orkukenningar sínar á
þriðja áratugnum og sem vafalaust á ræt-
ur sínar að rekja til stríðsins sem þá hafði
geisað i Evrópu og sýnt skuggahliðar evr-
ópskrar siðmenningar sem Freud var ann-
ars svo kær.
Athyglisvert er að varðandi blindar
frumhvatir skarast mannskilningur Durk-
heims og Freuds. Durkheim taldi einnig
að maðurinn einn og sér án boða og banna
samfélagsins væri á valdi hvata og þarfa
sem í raun væri ekki hægt að fullnægja
ef maðurinn væri utan hins hefðbundna
sviðs félagslegs taumhalds. Við slíkt
ástand einkenndist mannlífið eða veruleiki
einstaklingsins af siðrofi (anomie) sem
gerði honum lífið óbærilegt. Munurinn er
sá að samkvæmt Durkheim er ok siðmenn-
ingar indælt og siðbætandi fyrir ein-
staklinginn, en samkvæmt Freud er það
ungt og þrúgandi og getur valdið óbætan-
legum skaða í orkujafnvægi einstaklings-
ins. Lausn Freuds er þó ekki að slaka alger-
lega á kröfum menningarinnar gagnvart
hvatalífi einstaklinganna. Hann taldi að
hugmyndirnar um að frumstæðir menn
lifi áhyggjulausir og hamingjusamir þegar
jeir eru ekki undir oki vestrænnar sið-
menningar væru á misskilningi byggðar
(bls. 32). Hann vildi auka svigrúm fyrir
skynsemi mannsins - styrkja og stækka
egoið ef svo má að orði komast. Því stærra
svið sem mannvísindin opna fyrir skynsemi
mannsins því óháðari verður hann siðræn-
um blekkingum yfirsjálfsins í formi trúar-
bragðanna og einnig leysist hann undan
bælingum hvatanna og þráhyggju tauga-
veiklunarinnar.
Hins vegar endar þessi heimsmynd og
menningarrýni Freuds ekki í bjartsýnni trú
á þúsundáraríkið Og hann víkur sér undan
því að benda á allsheijarlausn aðra en
sálgreininguna. Hann bendir þó á þann
möguleika að „skikka hópinn til að gang-
ast undir lækningu“ (bls. 82), en hver
hefur vald til þess, spyr hann um leið.
Dauðahvötin er hinn myrki andi sem svíf-
ur yfir siðmenningunni og Freud er allt
annað en bjartsýnn á að skynsamlegri
reglu verði komið á'mannlífið og samfélag
manna. Eros er eilífur að vísu, en það er
einnig hinn ódauðlegi andstæðingur hans
Thanatos, tákngerfíngur dauðahvatar og
eyðileggingar.
Eyðist það Sem Af Er Tek-
IÐ?
Athyglisverð er umræða Freuds um það
sem hann segir að sé „líklega yngst allra
menningarboðorða yfirsjálfsins, boðorðið
um að elska náungann eins og sjálfan sig“
(bls. 81), sem í kristninni hefur fengið tign-
arheitið kærleiksboðorðið. Hann telur hæp-
ið að leggja slíkt boð fyrir mannkynið, þar
sé ekki nægilega skeytt um sálrænar stað-
reyndir mannshugans og það leiði af sér
taugaveiklun og vansæld. En það er engu
að síður „einhver sterkasta vörn gegn
mannlegri árásargirni og er ágætt dæmi
um hinar ósálfræðilegu aðfarir yfirsjálfs-
ins. Ógjörningur er að fara eftir þessu
boðorði. Svo gífurleg dreifing ástar getur
einungis gert hana verðminni, en vanda-
málið leysir hún ekki“ (bls. 81). Freud
umorðar þetta boðorð samkvæmt sálrænni
orkuhagræðingu sinni þannig: „Elska
skaltu náunga þinn eins og hann elskar
þig“ (s. 51). Enn fjarstæðara út frá sjón-
armiði Freuds er að sjálfsögðu boð Krists
er hann segir: „Þér hafið heyrt, að sagt
var: Þú skalt elska náunga þinn og hata
óvin þinn. En ég segi ykkur: Elskið óvini
yðar og biðjið fyrir þeim, sem ofsækja
yður.“ (Mt. 5.43-44.)
Hér sést greinilega hve Freud í
menningarrýni sinni er bundinn við hina
efnislegu orkukenningu sem gengur út á
það að það eyðist sem af er tekið. Hæpið
er að siðmenning fái staðist, hvað þá held-
ur gæti þróast á slíkum forsendum.
Varðandi kenningar Freuds um trúarlíf-
ið verður að sjálfsögðu að hafa þann fyrir-
vara á að hann hafí vegna meðferðar sinn-
ar á sjúklingum einkum kynni af sjúkleg-
um birtingarformum trúarinnar.
Vissulega úir og grúir af slíkum stefnum
og tilbrigðum í trúarlífí nútímamannsins
og framlag Freuds á því bæði beint og
óbeint erindi við trúarlífsuppeldis- og sál-
arfræði. Varðandi sögulegar kenningar
hans um siðmenninguna, uppruna hennar
og kjarna verður einnig að hafa það í
huga að heimildirnar sem hann byggði á
voru takmarkaðar mjög, ekki síst séð í
ljósi nútíma þekkingar í trúarbragðasögu
og mannfræði. Samt sem áður gefur þetta
rit enn þann dag í dag athyglisverða inn-
sýn í mennlegt eðli og það er mikilvæg
„sjúkdómsgreining" menningararfleifðar
okkar.
Vart er hægt að hugsa sér heppilegri
þýðanda að ritum Freuds en prófessor
Siguijón Björnsson sálfræðing sem mun
vera einn fárra íslendinga sem stundað
hefur sálgreiningu í hefðbundnum stíl hér
á landi og hefur til þess réttindi sem slík-
ur. Bókin er á lipru og hnitmiðuðu máli
og rithöfundarhæfileikar Freuds og sann-
færingarmáttur stíls hans kemst vel til
skila. Full ástæða er til að hvetja til þess
að fleiri rit þessa mikla hugsuðar verði
þýdd á íslensku
Höfundur'er dósent við Háskóla íslands.
SÓLVEIG KR. EINARS-
DÓTTIR
Flug 614
New York
Reykjavík
Eins og hveitið sprettur
á akrinum
þannig spretta tárin fram
þegar fiugfreyjan býður þér
gott kvöld
á hreinni íslensku
eins og heitan eldinn
forðastu ensku orðin
sem eru á takteinum
orðin tungunni töm
þótt þú talir tvær tungur
máttu aldrei sletta
aldrei freistast til þess að sletta
aldrei tala tungum tveim
óttinn við að gleyma
þurfa að leita orðanna
kafa eftirþeim niður íhugardjúpið
reynist ástæðulaus
í þetta sinn
úr jarðvegi hugans
spretta íslensku orðin fram
eins og moldin
hafi verið vökvuð
þú þarft ekki að leita
þeirra logandi Ijósi
þau Ijóma þarna öll
bíða þess eins að óma
Best af öllu
betri en söngur fegurstu fugla
eru þó orðin
sem berast gegnum vélarniðinn:
„ Velkomnir til íslands, góðir far-
þegar.
Velkomin heim.“
Og tárin skoppa
sem bunulækur
stein fram af steini
Höfundur býr í Ástraliu. Verðlaunabók
hennar, Sögur Sólveigar, kom út hjá AB
fyrir síðustu jól.
ANNA ÞÓRHALLSDÓTTIR
Óðurtil
sólarinnar
Lífstjarnan Ijósa og bjarta,
loginn breiðist um geim.
Geislarnir glitra og skarta,
Guðsvaldið ríkir um heim.
Alvaldur yfir oss Ijómar,
um alla veröld og sjá.
Helgisöngs hörpurnar óma,
himninum ofan frá.
Guð faðir, gjöfugi andi,
gjör fjarlægt, böl og stríð.
Er förum að friðarins landi,
finnst angan frá blómstrandi hlíð.
Höfundur er söngkona.
Freud í vinnuherbergi sínu við Berggasse 19, um 1936.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 4.JANÚAR 1991 5