Lesbók Morgunblaðsins - 04.01.1992, Page 10

CHRISTINA LUNDBERG
Snertingin
Jakob S. Jónsson þýddi
Eins og stjórnandi
í hægu verki eftir Villa Lobos
snertir þú mig
mjúklega
sveipandi
Ákveðið, en vart merkjanlega
leikur hönd þín
í slíkri hársbreiddar nánd
eftir boglínum líkama míns
að bæði finnum við
hörundsló mína
rísa
í ástúðar svari
til þess að taka við þér
Og er þú loks veitir mætti þínum
sem hefur allan tímann
slegið undir
fulla útrás
Er ég viðbúin
Tómarúmið
Þetta djöfuls tómarúm
aftur og enn
„Tómarúmið" sögðu heimspekingamir
véfréttirnar
hróðugir á svip
Hve margir þeirra
höfðu gist það sjálfir?
Séð bolabítsskoltana
glefsa hlakkandi
blóðsprengd augu
stríðþandar taugar
einsog maðkar
vildu þeir
vildu þeir skríða út
burt
upp um alla veggi
í asaflýtinum
hnýttu þeir hnút á sig sjálfa
Altekin
vældi viðvörunarmerkið
þögninni síðar
náð með ýmsum hætti
Stundum
en bara stundum
með
nýju fangi orða
Lauf
Við róandi sláttinn
í móðurlífi mínu
sofnar þú.
Umlukinn þar
sé ég þig loks öðlast ró og
hræðslan
í unaði horfin
Þá flétta ég
með ívafi hljóðstrengja
úr upphafstónum Adagíettó
fimmtu sinfóníu Mahlers
Bylgjandi net
úr laufi í hár þitt.
Hvert þeirra hvíslar
með vindhviðu hverrí
með hverri hreyfingu þinni
orðin sín ein
„ég elska þig“.
Einnig vindurinn á
greinilega við þig orð.
Veikur skijáfandi kór
við tónlist
sem þú einn hefur heyrt
Fylgir þér
leggir þú við hlustir
Umvafinn svo
vil ég þú fetir áfram þinn veg.
Frjáls
Og kannski hittumst við aftur
nema það hafi þegar gerst
einhvers staðar nær lokum þeirrar
fimmtu
Með stígandi þunga
Höfundur er listfræðingur og bókmennta-
fræðingur og starfaði um árabil við
sænska sendiráðið á íslandi, en er nú
blaðamaður í Svíþjóð. Ljóðið birtist á síð-
asta ári, en vegna mistaka í ófullgerðri
þýðingu og því er það endurbirt. Þýðand-
inn starfar við leikhús í Jönköping.
Mannfræðingurinn
Claude Lévi-Strauss
Mesti leyndardómur mannsins er lagið, hið ljóð-
ræna stef. Þessi staðhæfing Lévi-Strauss
er lykillinn að öllum rannsóknum. hans og
skrifum. Hann hefur um langa ævi leitað
að svari við þeirri spumingu hversu mikill
sé þáttur „homo faber“ eða mannsins sem
skapara umhverfis síns og menningar eða
hvað val hans er vítt þegar um fjölbreyti-
legt val er að ræða. Og hvað veldur gjörðum
hans? Tvennt, nauðung umhverfisins og eig-
in gerð, sem Lévi-Strauss nefnir „l’esprit
humain", mennskan anda, hug eða sál.
Hann telur að hugur manns sé ekki „and-
legrar“ gerðar, heldur efnisleg eining; taug-
akerfið. Menningin eða verkmenningin á sér
kveikju í samspili eða víxláhrifum milli ytri
veraldar, veraldar utan mannsins, umhverf-
isins og þess sem sálrænum efnisþætti
mannsins, taugabúntunum, er gjörlegt.
Tvennur eða andstæður eru taldar einkenna
andlega gerð og alla hegðun mannsins. Já-
kvæðar og neikvæðar hvatir hverfast til
jafnvægis í frumgerðum mennskra sam-
félaga og hópa. Tvennurnar eru einkenni
grunnkenninga hans um mennska menningu
og samfélagsvenjur — dýrheimar/mann-
heimar, náttúran/menningin, þurrt/rakt,
hávaði/þögn, hrátt/soðið. Tjáning mannsins
í verkum og athöfnum er endurspeglum
innri gerðar taugabúntsins, hugar, anda og
sálar, maðurinn er kerfaður fyrirfram til
vissrar afstöðu, viðbragða, sem hann getur
beitt samkvæmt eigin greiningu á viðkom-
andi efni að einhveiju leyti, efnislegt um-
hverfi neyðir hann til ákveðinna viðbragða,
en honum er gefinn kostur á að breyta sjálf-
ur umhverfinu og það sem hann hefur fram
yfir dýrheima er tungumálið, hann getur
mótað skilning eða táknmynd hlutanna með
orðum. Hann getur geymt þekkingu í orð-
um, þess vegna verður svið hans allt ann-
ars eðlis en annarra lifandi vera. Með mál-
inu tengist maðurinn öðrum mönnum,
myndar samfélög eða hópa.
Fáir mannfræðingar hafa safnað slíkum
ókjörum af mýtum og goðsögum og Lévi-
Strauss, heimildasafnið sem hann vinnur
úr er heimildasafn sögu mannsins fram ail-
Lévi-Strauss lítur ekki á
söguna sem framvindu til
vissra átta, hann afneitar
söguspekinni gjörvallri
og þar með kenningum
marxista um sögulega
þróun og nauðsyn. Hvert
tímabil, hver breyting,
hver kynslóð lifir lífi
tímanna og breytingarnar
til næstu kynslóðar ráðast
af viðhorfum lifandi
manna, sem undrast og
sjá heiminn í nýju ljósi.
Eftir SIGLAUG
BRYNLEIFSSON
ar aldir. Hann lýsir ekki þróun mannsins
samkvæmt heimildum eins og mannfræð-
ingar hafa ástundað. Hann leitast við að
fínna grundvöllinn eða gerðina fyrir ölium
þessum fjölbreytileika heimilda og hvað
valdi margbreytileikanum. Rannsóknir hans
eru tengdar málrannsóknum og endurmati
á eðli máls og þar með táknfræði, en ný
viðhorf í þeim efnum hefjast með Vico og
Leibniz. Strúktúralismi eða formgerðar-
stefna í nútíma málvísindum upphefst með
Saussure o.fl. Kenningar Lévi-Strauss eru
tengdar táknfræðinni og hann finnur vísinn
að mennskri formgerð og formgerð samfé-
lags manna í tungumálinu, sem telst ákaf-
lega eðlileg ályktun, þegar bent hefur verið
á það. Og það sem meira er, mýturnar eru
meginþáttur formgerðarinnar, „þær, þ.e.
mýturnar eða goðsögurnar, hugsa í mönn-
unum, að þeim óafvitandi" (Lévi-Strauss,
strúktúralismi úr „Hugtök og heiti í bók-
menntafræði"). Þar nálgast kenningar Lévi-
Strauss og Jungs um arktýpurnar. Og ævin-
týri, goðsögur og tákn virðast vera sprottin
úr sameiginlegri dulvitund og benda til
mennskrar formgerðar.
Lévi-Strauss telur, að afrek steinaldar-
manna, leirkeragerð, vefnaður, ræktun og
tamning dýrategunda, geti ekki hafa orsak-
ast af tilviljun. Þessir „sigrar" eru grundvöll-
urinn að siðmenningu okkar og eru að hans
áliti afleiðing „vísinda" sem eru annars eðl-
is en raunvísindi nútímans. „Galdurinn" gat
verið fyrri tíðar-mönnum leið til þess sem
nefnt er uppgötvanir.
Lévi-Strauss lítur ekki á söguna sem
framvindu til vissra átta, hann afneitar sög-
uspekinni gjörvallri og þar með kenningum
marxista um sögulega þróun og nauðsyn.
Hvert tímabil, hver breyting, hver kynslóð
ifir lífi tímanna og breytingamar til næstu
kynslóðar ráðást af viðhorfum lifandi
manna, sem undrast og sjá heiminn í nýju
ljósi.
Áður en maðurinn lærði eða fann upp
að kveikja eld hófst „menningin" með því
að hrátt ket var hitað á sólbökuðum stein-
um. Þetta atferli tengdi að dómi Lévi-
Strauss himin og jörð, mann og sól. Mat-
reiðslan í þessu formi varð til þess að að-
skilja guði og sól og mannheima svo ekki
sé talað um dýrheima, en með matreiðsl-
unni aðskildust mannheimar og dýrheimar.
Þetta „afrek“ varð vísirinn að aðskilnaði
manns og náttúruheims, aðskilnaði manns-
ins úr hinum lokaða náttúruhring, sem hann
hafði fram að því lifað með og í dýrheimum.
Barátta manns og umhverfis eða náttúru
verður manninum meðvituð. Og þar liggur
kveikja menningarinnar sem Freud líkir við
kertaloga, sem maður reynir að halda log-
andi í svartnætti og stormum fjandsamlegs
umhverfís og við ásókn „þyngdarlögmáls-
ins“ (Simon Weil), þ.e. eigin hvata og freist-
inga til að sökkva sér niður í óskapnað eig-
in dulvitundar (Jung). Hann fjallar um þess-
ar kenningar sínar einkum í „la Pensée
Sauvage" 1962 (Hugsun hins frumstæða)
og í „Le Cru et le cuit“ 1964 (Hrátt og
soðið). 0g mýturnar eru hráefnið sem unn-
ið er úr og þar liggur lykillinn að gerð
mannsins, meðvitundinni. Mýturnar bera í
sér ástand mannsins áður en hann öðlast
málið (arktýpur Jungs) og segja söguna sem
gerðist á hundruðum þúsunda ára, söguna
af því hvemig maðurinn losnaði undan álög-
um dýrheima, sammeðvitund hópeflisins og
til meðvitundar og einstaklingsbundinnar
sjálfsmeðvitundar.
„Tristes Tropiques“ kom út 1955 og vakti
mikla athygli. Bókin er afrakstur dvalar
hans og könnunarferða í Brasilíu á árunum
1934-39. Skyldleiki, frændsemi og vensl og
hinar margvíslegu gerðir og bannhelgi í
sambandi við þessi tengsl urðu meginþáttur
rannsóka Lévi-Strauss. Sögumar af Kain
og Abel, Ödipusi og stjúpsögurnar, stjúp-
böm úlfa og bræðraheift benda allar til
frumstæðar heiftar og haturs og baráttunn-
ar um staðfestu í tilverunni.
Claude Lévi-Strauss.
Sifjar og blóðbönd móta hegðunarmunst-
ur og afdráttarlausa bannhelgi og þar er
rótin að skráðum og óskráðum lögum samfé-
laga mannanna, því utan þeirra veslast
maðurinn upp.
Mýturnar era endurskin mennskra til-
rauna til þess að gera sér hugmyndir um
stöðu mannins í heiminum og þær era jafn
fjölbreytilegar og mennskar kenndir.
Þótt Lévi-Strauss telji sig alls ekki vinna
að heildarskýringu á samlífi manna og sam-
félagsmótun þá beinast kenningar hans að
vissri mynd um skilning hans á mýtunum.
í „De prés et lo loin“ (Nær og fjær), sem
kom út 1988, segir hann frá í viðtölum.
Þetta er saga hans og samtímans. Hann
hreifst svo af framandi menningu innfæddra
að mannfræðin varð lífsverk hans. 1940
varð hann að hverfa frá Frakklandi, því að
hann var af Gyðingaættum, og dvaldi í
Bandaríkjunum ýfír stríðsárin. Hann kom
aftur til Parísar 1945. Hann kynnist flestöll-
um þeim höfundum sem náðu mestum
hljómgrunni á sjötta og sjöunda áratuginum,
Jacques Lacan, Michel Foucault, Fernand
Braudel, Jean-Paul Sartre og Simone de
Beauvoir og fieiram. Hann átti í deilum við
Sartre og einnig við Braudel. Strúktúralism-
inn er kenndur við Lévi-Strauss í Frakk-
landi, sem mótaði þar með viðhorfið í listum
og bókmenntum, sálarfræði og táknfræðum
síðari hluta aldarinnar, einkum fram til
maímánaðar 1968. Þá hjaðnaði hrifningin
af formgerðarstefnunni og rit Marcuse og
fleiri marxista komust í tísku. I „Nær og
fjær“ lýsir Lévi-Strauss viðhorfunum til eig-
in skrifa og þeim áhrifum sem hann hefur
orðið fyrir á langri ævi. Hann hefur alltaf
verið mjög andsnúinn nýlendustefnum
heimsveldanna og heldur fram þeim róttæka
húmanisma, sem er stefna hans í heimsmál-
um. Hann er mjög raunsær og segir: „Frá
því andartaki sem maðurinn telur að vald
hans sé algjört, gín útþurrkun hans við.“
Eins og nú hagar til á jörðinni er útlitið
framundan ekki sérlega bjart. Mannkyninu
hefur fjölgað um helming síðustu hálfa öld,
sem veldur óhjákvæmilega stóraukinni
mengun og þrengslum, styijöldum og stöðl-
un. Hann var spurður að því, hvað hann
myndi setja í gám, sem ætlaður væri mann-
fræðingum og fornleifalfræðingum árið
3000? „Ég myndi setja í gáminn heimildir
um síðustu framstæðu þjóðflokkana, sem
nú era að hverfa hver af öðrum, jurtir og
dýrategundir sem eru nú í útrýmingarhættu
af manna völdum; hreint loft og ómengað
vatn, sem enn finnst þrátt fyrir stöðugt
vaxandi iðnaðarmengun og lýsingar og
myndir af menningarverðmætum og minjum
sem búast má við að verði eyðilögð vegna
almannaþarfa eða í styijöldum.“
Claude Lévi-Strauss fæddist í Brussel
1908 og hefur starfað lengst af í París.
Didier Eribon er yngri maðpr, hann starfar
við vísindaritaútgáfu í París.
Claude Lévi-Strauss/Didier Eribon: Das Nahe und
das Ferne. Eine Autobiographie in Gespráchen. Aus
dem Französischen von Hans-Horst Henschen. S. Fish-
er Verlag 1989.
Höfundur er rithöfundur.