Lesbók Morgunblaðsins - 18.01.1992, Qupperneq 3

E
e m
T-ggRálf
p!S!«hO:Ut!M ».lt;iM:iBI!SJiJjSC3
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjór-
ar: Matthías Johannessen, Styrmir Gunn-
arsson. Ritstjórnarfulltr.: Gísli Sigurðs-
son. Ritstjórn: Aðalstræti 6. Sími 691100.
Hallgrímur
Benediktsson var þjóðkunnur athafnamaður og
stýrði fyrirtæki, sem enn ber nafn hans. En Hall-
grímur var líka á sínum yngri árum einhver snjall-
asti glímumaður, sem hér hefur sést í keppni.
Tvívegis var hann í sýningarflokki á Olympíuleik-
um, en frægastur varð hann fýrir sigur í Konungs-
glímunni áÞingvöllum 1907. Um glímukappann
Hallgrím skrifar Kjartan Bergmann Guðjónsson.
Forsíðan
„Café“ heitir þessi mynd þýzka málarans og teikn-
arans George Groz, 1893-1959. Hún er frá árinu
1918 og er birt í tilefni umfjöllunar i blaðinu und-
ir fyrirsögninni „Málað og teiknað af reiði og heift"
Myndir Groz og starfsbróður hans, Otto Dix, þykja
merkileg heimild um úrkynjun og spillingu í hinu
þýzka Weimar-lýðveldi.
Minnispunktar
af fömum vegi halda áfram þar sem frá var horfið
í síðustu Lesbók; sagt er frá einu og öðm úr ferð-
um blaðamanns innanlands og utan, ferð til Hvera-
valla, sumardögum í sumarbústað, og októberdög-
um í París.
JÓNAS HALLGRÍMSSON
Á nýjársdag
(1845)
Svo rís um aldir árið hvert um sig,
eilífðar lítið blóm í skini hreinu.
Mér er það svo sem ekki neitt í neinu,
því tíminn vill ei tengja sig við mig.
Eitt á ég samt, og annast vil ég þig,
hugur mín sjálfs í hjarta þoli vörðu,
er himin sér og unir lágri jörðu
og þykir ekki þokan voðalig.
Eg man þeir segja: „Hart á móti hörðu“.
En heldur vil ég kenna til og lifa,
og þó að nokkurt andstreymi ég bíði,
en liggja eins og leggur uppi í vörðu,
sem lestastrákar taka þar og skrífa -
og fylla, svo hann fmnur ei, af níði.
„Listaskáldiö góöa" þarf ekki að kynna, en þessi nýjársdagur 1845 hefur
verið sá síðasti í lífi skáldsins því hann lézt síöar á árinu. [ Ijóðinu er trega-
blandinn tónn, líkt og Jónas hafi haft hugboð um það sem framundan var.
B
B
VIKANOG
FRÍDAGARNIR
argir vom frídagarnir
í kringum síðustu
jólahátíð. Sumum
þótti nóg um og
sögðu vera „laun-
þegajól", en það átti
víst að þýða, að menn
þægju laun, þótt þeir
væru ekki að vinna. Víða mun hafa verið
gefið frí á þriðja í jólum, sem bar upp á
föstudag, og mánudag og þriðjudag 30. og
31. desember. Þar hefur frönsk uppfinning
verið tekin upp. Frakkar kalla slíka frídaga
„pont“, þ.e. brú, af því að þeir sjá slíka leyf-
isdaga (oftast föstudaga og mánudaga) fyr-
ir sér sem tengibrú milli lögbundinna frí-
daga, svo að úr verði langt leyfi.
Alltaf verða einhveijir til þess að hafa
áhyggjur af því, hvernig fólk veiji frítíma
sínum. Árið 1883 setti Frakkinn Paul
Lafargue (tengdasonur Karls Marx) fram
kenningu um það, að fólk ætti ekki aðeins
að hafa rétt til vinnu, heldur einnig rétt til
iðjuleysis. Upphaflega ætlaðist hann til þess,
að fólk væri einfært um að ráða frítíma
sínum. Fljótlega setti að honum gmnsemdir
um það, að almenningur, „alþýðan", gæti
það ekki hjálparlaust. Ríkisvaldið yrði að
skipuleggja hollar, menntandi og siðbætandi
frístundir handa þegnunum. Þessar hug-
myndir hans náðu fram að ganga 1936,
þegar „Breiðfylking alþýðu" myndaði vinstri
stjórn með Léon Blum í forsæti. Þá var
nýtt ráðuneyti skipað, og nefndist ráðherra
þess frístundamálaráðherra, sem almenn-
ingur uppnefndi jafnan „ministre de la par-
esse“ eða letiráðherra. Af einhveijum ástæð-
um vantreystu Frakkar forsjá ráðherra
sinna um siðprútt og dyggðaríkt lífemi í
tómstundum. Þótt „hugmyndafræðin" að
baki þessu nýja ráðuneyti væri sögð frönsk
og sótt aftur á síðustu öld, var fyrirmyndin
að framkvæmdinni raunar sótt til Italíu.
Mússólíni og fasistar hans höfðu geysilegan
áhuga á því, hvað fólk væri að gera eftir
vinnu. Þeim var ekki sama, hvernig almenn-
ingur verði frítíma sínum. Áherzla var lögð
á „holla og heilbrigða frístundaiðju, bæði
andlega og líkamlega“. Mikið ríkisbákn var
sett á laggirnar, eftirvinnumálaráðuneytið
ásamt undirstofnunum, „dopolavoro". 1935
kom Mússólíni á fimm daga vinnuviku, og
þurfti þá enn að auka afskipti ríkisvaldsins
af hegðun almennings hina tvo frídaga. í
Sovétríkjunum urðu Lenín og Stalín ákaf-
lega uppljómaðir af hugmyndum Mússólínis,
og sama gilti um Salazar í Portúgal og
Hitler í Þýzkalandi. Hálfgerð eða alger
skylduþátttaka í margs konar frístunda-
verkefnum var smám saman þvinguð fram.
Lýðræðisþjóðfélögin dröttuðust á eftir; þ.e.
ríkið fór í auknum mæli að skipuleggja
það, hvemig þegnarnir gætu látið frítíma
sinn líða, svo að þeir legðust nú ekki í slen
og sinnuleysi eða jafnvel fyllirí. Kostnaðin-
um af slíku er dreift á alla þegna; þannig,
að þeir, sem breytast í frístundamálara eða
frímerkjasafnara um helgar, verða að greiða
sitt gjald í skíðalyftur og handboltahallir
íþróttamanna. Reyndar er nú svo komið í
mörgum lýðræðisþjóðfélögum, að fólk legg-
ur á sig mun meira erfiði í tómstundum
sínum en það gerir nokkm sinni í vinnunni.
Þeim, sem hugsa mikið um gernýtingu
vinnuafls og skilyrði fyrir auknum þjóðar-
auði, hefur löngum verið í nöp við skiptingu
tímans í sjö daga vikur. í augum þeirra er
vikan afskaplega órökrétt. Þeir viðurkenna,
að menn virðast alltaf hafa haft þörf fyrir
að skipta tímanum, eilífðinni, í afmarkaðar
einingar. Dægraskipting er rökrétt: Sólar-
upprás - sólsetur - sólarupprás; en helzt
vildu rökhyggjumenn hætta við hina fom-
eskjulegu skiptingu í tólf plús tólf klukku-
stundir, 60 mínútur og 60 sekúndur. Þeim
finnst betra að deila með tíu. Tólf tunglmán-
aða ár er einnig rökrétt. En sjö daga vikur?
Það finnst þeim fáránlegt. Þeir benda á, að
í fornöld hafi bæði Egyptar og Aþeningar
raðað dögunum í tíu daga flokka og báðum
farnazt vel með slíkt tímatal um langan
aldur.
Hvaðan kemur þá þessi skrítna sjö daga
vika?
Hún hefur verið rakin til Babýlóníu-
manna. Talan sjö hafði mesta helgi í hinum
umfangsmiklu hjáfræðum þeirra og bábilj-
um, en sumt af hégiljum þeirra hefur síazt
niður allar aldir, svo sem kunnugt er. Aftur
í grárri fomeskju létu tunglspekingar ríkis-
ins konung staðfesta í eitt skipti fyrir öll,
að hin æðstu himinhnattagoð, sjö að tölu,
réðu hvert sínum degi. Goðin ættu sér bú-
staði á sjö stjörnum, sem þeir sögðu vera
Satúmus, Sól, Mána, Mars, Merkúr, Júpíter
og Venus. Þegar valdadegi Venusar (föstu-
degi) lyki, hæfist nýtt tímabil með valdatöku
Satúmusar á laugardegi. Lengra hefur sjö
daga vikan ekki verið rakin. Gyðingar tóku
þessa skiptingu upp og hvíldu sig á hinum
fyrsta degi babýlónsku vikunnar, en þeir
breyttu röðinni og kölluðu hann hinn sjö-
unda dag, sabbatsdag eða laugardag.
Kristnir menn héldu sjö daga vikunni, en
þeir skiptu um hvíldardag. Eftir allmargar
aldir er svo komið, að flestir kristnir (og
nafnkristnir) menn hvíla lúin bein bæði á
laugardögum og sunnudögum. Framan af
var það þó ekki sjálfsagður hlutur, að allir
gætu fellt niður vinnu sína á sunnudögum.
Margir tóku sér þá lengri tíma en ella til
trúariðkana og helgihalds, en unnu annars
meiri hluta dagsins. Árið 321 gaf Konstant-
ín mikli, Rómveijakeisari, út úrskurð um
það, að á sunnudögum skyldu „allir embætt-
ismenn ríkisins, hvort sem þeir em búsettir
í borg eða sveit, allir íbúar í viðurkenndum
borgum, svo og allir handverksmenn án til-
lits til búsetu, leggja niður vinnu sína“.
Smám saman fóru allir að taka sér frí á
sunnudögum, svona eins og nú era allir
hættir að vinna 1. maí. Reyndar hefur heyrzt
frá Rússlandi hinu nýja, að nú eigi að af-
nema 1. maí sem frídag, þar eð hann hafi
„einkennzt af gervihátíðarhaldi með öfugsn-
úna merkingu, sem veki óþægilegar endur-
minningar í huga hins vinnandi manns“. -
Þeim tókst þá að eyðileggja 1. maí líka.
Hvernig svo sem blessuð sjö daga vikan
hefur orðið til, og hversu órökræn sem hún
kann að vera, bendir fátt til annars en að
hún fái að vera í friði fyrir skipuleggjendum
hins nýja tíma. Um allan heim er hún orðin
svo föst í sessi, svo rótgróin lífi fólks, að
allar tilvísanir til kaldrar rökhyggju og batn-
andi þjóðarhags, sem hljóti að leiða af nýrri
skipan, fá þar engu um þokað. Annað veif-
ið koma fram hugmyndir um að breyta til,
svo að útreikningar hagfræðinga og alls
kyns tölfræðinga verði auðveldari, svo að
„vinnuafl þjóðarinnar nýtist betur“ o.s.frv.
Þegar reynt hefur verið að hrinda slíkum
skynsemdartillögum í framkvæmd, hefur
því alltaf og alls staðar verið illa tekið. Ein
afleiðing frönsku stjómarbyltingarinnar var
sú, að farið var að telja árin upp á nýtt
(1792—1806). Ég á franska mynt, sem ber
hið stolta ártal „ l’an 2“. Franska þjóðin lét
þetta yfir sig ganga, en þegar farið var að
hrófla við vikunni, olli það furðumikilli and-
úð um ríkið allt. Stjómspekingar byltingar-
innar tóku upp tíu daga viku (décade), og
segja sumir sagnfræðingar, að fátt muni
hafa átt meiri þátt í að vekja upp and-
styggð landsmanna á Parísarmiðstjóminni.
Stalín spekúleraði mikið í þessum hlutum,
eins og öðrum. Honum hugkvæmdist að
yfirbjóða fímm daga vinnuviku Mússólínis
með því að raða dögunum annað hvort upp
í fimm daga vikur (fimmti dagurinn frídag-
ur) eða sex daga vikur (sjötti dagur frídag-
ur). Ráðgjöfum hans í efnahagsmálum tókst
að leiða huga leiðtogans á aðrar brautir,
sem þeir töldu hagkvæmari í „ríki verka-
manna og bænda“, þ. e. að láta alla vinna
sex daga í rykk, eins og verið hefði. Sein-
ast reyndi þjóðmorðingjastjórn Rauðu
khmeranna í Kambódíu að hnika vikunni
til. í „landi hins fullþroskaða blóms sósíal-
ismans“ var dögunum raðað í tíu daga
„décades", að fornum hætti franskra stjórn-
byltingarmanna, nema hvað khmerarnir
höfðu engan frídag. Þeir álitu frídag vera
„úrkynjaða arfleifð deyjandi borgarastétt-
ar“, þvi að „vinna og gleði, ánægja og lífs-
fylling" ætti alltaf að fara saman. Það var
þeirra útgáfa á „Kraft durch Freude".
En hvað merkir annars íslenzka orðið
„vika“ upphaflega? Það veit enginn með
vissu, en líklega er það skylt sögninni „að
víkja" og merkir þá viðsnúning eða víxlan.
Allt upp á nýtt.
MAGNÚS ÞÓRÐARSON.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 18. JANÚAR 1992 3