Lesbók Morgunblaðsins - 08.02.1992, Blaðsíða 3

ÞORLÁKUR ÞÓRARINSSON
F N I
I-EgPáHT
@[ö] H H ® [iíl íl E H [1E [H1] ®
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjór-
ar: Matthías Johannessen, Styrmir Gunn-
arsson. Ritstjórnarfulltr.: Gísli Sigurðs-
son. Ritstjórn: Aðalstræti 6. Sími 691100.
Danslilja
Forsíðan
Lífsskoðun-
arvandi
samtímans og kristin kirkja, heitir grein eftir Pál
Skúlason, prófessor. Hann telur að kirkjan verði
að sinna þríþættu starfi: Menningarhlutverki, rök-
ræðuhlutverki og dulúðarhlutverki. Honum sýnist
vandi kirkjunnar felast í því að þetta takist ekki,
heldur sé kirkjan einvörðungu orðin menningar-
stofnun.
Myndin er birt í tilefni sýningar í Listasafni ís-
lands á grafík í eigu safnsins eftir Edvard Munch.
Sumar þessara mynda þrykkti Munch í lit á sinn
sérstæða hátt, sem Þorgeir Ólafsson segir lítillega
frá í blaðinu og dæmi þar um er myndin á forsíð-
unni, sem heitir „Á ströndinni". En þar að auki
þrykkti Munch oft í svörtu og stundum sömu
myndefnin sem hann hafði málað.
Við í lund,
lund fögrum, eina stund
sátum síð sáðtíð,
sól rann um hlíð;
hlé var hlýtt þar;
háar og bláar,
ljósar og grænar
liljurnar vænar
í laufguðum skans
þar báru sinn krans,
sem 'brúðir með glans
búnar í dans;
doppum dikandi,
blöðum blikandi
blómstur ilmandi
við lyktuðum lands;
heyrðum söng, list löng
lék um kvistu fijóa,
við urtastöng andföng
útpiplaði lóa
með spóa
munn-mjóa;
kænt við hann kjóa
kváðu gaukar móa;
sungu runnar, bungur, brunnar;
blakaði vöngum sunna
við sjóa
með unnar ið fróa;
fagurt var um flóa,
formenn voru að róa,
hvít blankaði hafs brúna,
heið krúna
lands-túna,
logn dúna;
liljum þeim er glóa
nam gróa samþróa;
kvikur són lék um lón,
líkur þótti samtón
við symfón
og sönghörpu-nið um frón.
Gjóði Þundar góð-hróðug undi
glóða sunda rjóð slóð í lundi,
hróðurs punda hljóð dundi,
hlóðu blunda Ijóð sprundi,
íjóður stundi, móð mundi
myndað yndi fljóð.
Sverrir
Haraldsson er lítillega til umræðu í tilefni sjón-
varpsþáttar um þennan merka myndlistarmann,
sem þótti vera undrabam í æsku. Hér er reynt
að gera það sem sleppt var í sjónvarpsþættinum:
Að meta í hveiju styrkur Sverris iiggur. Fleira er
til umræðu í þessu myndlistarspjalli, verðlauna-
verkið í Ráðhúsið til dæmis.
Þorlákur Þórarinsson (1711-1773) var fæddur á Látrum á Látra-
strönd. Stúdent frá Hólum 1731. Prestur í Möðruvallaklausturspresta-
» kalli frá 1745 til æviloka. Ljóðmæli hans komu út 1775, 1780, 1836
og síðast aukin útgáfa 1858.
'ér eru í unglings minni
bækur eftir sænska
landkönnuðinn Sven
Hedin (1865-1952),
þar sem hann lýsti
löndum og fólki í
Mið-Asíu, handa við
þáverandi Rússland.
Sú veröld sem Hedin sagði frá, var óralangt
úti í mistri fjarlægðarinnar; þar gnæfðu
snækrýndir tindar Pamír-fjallgarðsins yfir
steppur og hirðingjamir lifðu hamingjusömu
lífi eins og þeir höfðu gert um aldir. Þarna
vora borgir með framandlegum nöfnum:
Tashkent, Bukhara, Samarkand og Dus-
hanbe. í hverri borg var basarinn miðpunkt-
ur mannlífsins; ein iðandi kös, þar sem
hægt var að kaupa allskonar góss, sem
hvergi var til annarsstaðar í veröldinni.
Fyrir óralöngu voru þessi lönd miklu nær
miðju heimsviðburðanna, ef hægt er að tala
um slíkt á 4. öld, þegar Húnar komu þeys-
andi á herför sinni vestur á bóginn. Sú saga
var endurtekin löngu síðar á Sturlungaöld,
þegar Djengis Khan og hans menn riðu
vestur á bóginn og fóm mikinn. Menn þykj-
ast samt hafa fyrir satt, að þessir mon-
gólsku reiðmenn hafi ekki orðið fyrstir til
að temja hestinn, heldur hafi það gerst í
löndum Mið-Asíu. Einkum þóttu Kirgísar
snjallir hestamenn. Sífellt voru herskáir
reiðmenn að þeysa af þessum gresjum yfir
önnur lönd; Alanar, Sarmatar, Eftalítar og
Kúmanar - fyrir utan fyrrnefnda Mongóla.
Þegar Sven Hedin var þar á ferðinni,
voru menn steppunnar löngu hættir að þeysa
til nálægra landa með boga sína og örvar.
Svo liðu margir áratugir með byltingu,
heimsstyijöld og langvinnu, köldu stríði og
einhver fyrrverandi lönd í Mið-Asíu voru
fyrir löngu gleymd og grafin. Þau voru
bara hluti af ofurveldinu, Sovétríkjunum.
Það var eins og fennt hefði yfir þessi lönd;
þó var fólk undir fönninni að braska við að
lifa og framkvæma fimmára-áætlanir á veg-
um miðstýringarinnar í Moskvu. Það orð fór
NÝ LÖND UNDAN
FÖNNINNI
af þessum þjóðum, að þær væru þægar og
hlíðnar við Moskvuvaldið; lítið var þar um
andóf og því höfðu þessar þjóðir minna af
Gúlaginu að segja en ýmsar aðrar.
Með hruni Sovétríkjanna er sem þessi
fimm lönd með samtals 57 milljónir manna
komi undan fönninni: Kazakstan, Kírgisía,
Usbekistan, Túrkmenistan og Tadsíkistan.
Þau virðast vera ámóta víðáttumikil og öll
Vestur-Evrópa, en eiga fátæktina sameigin-
lega, svo og það að vera illiiega vanbúin
þess að standa á eigin fótum. Þessvegna
eru ýmsir gírugir nágrannar farnir að spá
í þennan fjölmenna markað, sem gæti orðið
kræsilegur í framtíðinni.
En baráttan stendur ekki aðeins um hugs-
anlegan gróða af verzlun og viðskiptum,
heldur einnig og ekki síður um sálirnar.
íslam hefur lengi verið útbreidd trú á þessu
svæði, en eftir 70 ára boðun kommúnista á
trúleysi, hefur iðkunin minnkað eða horfið.
Ekki þykir það lofa sérlega góðu, að íranir
sækja fast að útbreiða þar sína herskáu
útfærslu af íslam, sem kennd er við Shita.
Þeir eru komnir með sendiráð á undan öðr-
um og standa í kapphlaupi við Saudi-
Araba, sem hafa nú þegar mokað á svæðið
milljarði bandaríkjadala til að auka áhrif
sín. Auk þess hafa þeir splæst 7 milljónum
dala til þess að útbreiða trúna, eftir því sem
blöð eins og Newsweek og Spiegel segja.
Árangurinn af þessum fjáraustri birtist í
því til dæmis, að í Tadsíkistan voru 18
moskur fyrir tveimur árum, en núna eru
þær 2500. Kóraninn kemur „á færiböndum"
inn í þessi lönd, segja þeir sem til þekkja.
Að sögn blaða næst mun meiri árangur
í þessu trúboði til sveita en meðal borgar-
fólks. Enn sem komið er telja kunnugir, að
fólk í Mið-Asíulöndunum sé ekki ginkeypt
fyrir herskárri múhameðstrú, en muni held-
ur taka við Sunní-afbrigðinu frá nágrönnum
sínum og frændum í Tyrklandi. Þar er ekk-
ert klerkaveldi og Sunní telst samræman-
legt lýðræði og markaðsbúskap. Af þessum
ástæðum horfa margir austur þar vonaraug-
um á tyrkneska fordæmið. Tyrkir, sem hafa
stundum þótt í fremur litlu áliti í samfélagi
þjóðanna, njóta þess nú að þarna eru þó
einhverjir sem líta upp til þeirra. Hitt er
verra, að Tyrkir þykja ekki hafa nægilegar
forsendur til að leiða þessar þjóðir í átt til
framfara og njóta heldur ekki nægilegs
stuðnings Vesturlandaþjóða til þess.
Þarna er margt í að horfa. Það er til að
mynda á hreinu, að Miðasíulöndin virðast
fráhverf rússneska stafrófinu, sern þau hafa
þó búið við. En hvað á að koma í staðinn?
Til þess að geirnegla áhrif sín og íslams,
sækir íran og arabíski heimurinn fast, að
þeirra letur verði tekið upp. Aftur á móti
er latneska letrið notað í Tyrklandi og það
kann að vega þungt, að 50 milljónir manna
í þessum löndum eru af tyrknesku bergi og
tungumál Tyrkja og Miðasíu þjóðanna eru
álíka skyld og danska og sænska.
En sjónir manna í þessum nýfijálsu lönd-
um beinast líka í austurveg og í því sam-
bandi er talað um iðnaðinn í Suður-Kóreu,
Japan og á Taivan seni verðugar fyrirmynd-
ir. En hvaðan sem vítamínspsrautan kemur,
er talið víst að henni yrði að fylgja urmuli
af erlendum sérfræðingum. Meinið er, að
menn af rússnesku þjóðerni hafa bæði skip-
að hina ráðandi stétt, nómenklatúruna, og
eins hitt, að þeir hafa rekið hvaðeina frá
aflstöðvum til heilsugæzlu. Nú er sagt að
Rússarnir séu að flýja heim til Rússlands
og ef sá atgervisflótti heldur áfram, verður
neyðarástand í tæknilegum efnum í Miðasíu-
löndunum. Þau eru líka talin vera misjafn-
lega vel á veg komin. Tadsíkistan er til að
mynda ennþá stjórnað af kommúnistum frá
Brésnev-tímanum og menn eru þar hallir
undir írani. Kirgieía er aftur á móti lengst
komin í markaðsbúskap og lýðræði. Miklu
aftar á merinni er Túrkmenistan; strjálbýlt
land eyðimarka norðan við íran og austan
við KaSpíahafið. Úsbekar, norðar á þessu
svæði og nær Rússlandi, eru fjölmennastir,
19,8 milljónir. Samt er land þeirra aðeins
brot af Kazakstan, sem er 27 sinnum stærra
en ísland.
Bæði þar og í Kirgisíu hefur átt sér stað
eitt skelfilegasta umhverfisslys í veröldinni,
þegar breytt var farvegi fljöta, sem féllu í
Aralvatnið. Um það birtist ítarleg grein í
Lesbók fyrir tveimur árum. Afleiðingin varð
sú að vatnið þornaði upp að stórum hluta
og saltið á vatnsbotninum þornar og rýkur
eins og jökulleir, þegar hreyfir vind.
Landflæmi í kring eru gersamlega ónýt og
áveitulandið, sem fljótunum var veitt á er
ónýtt líka, því ofgnótt vatns skolaði smám
saman seltunni í jarðveginum uppá yfirborð-
ið.
Ferðamenn hafa verið sjaldséðir fuglar í
Miðasíulöndunum, þó á þvi kunni nú að
verða breyting. Stundum er reyndar sagt,
að allsstaðar séu íslendingar og ekki er það
fjarri lagi. í því sambandi er ástæða til að
minna á ævintýralega ferðafrásögn Ólafs
Halldórssonar, sjómanns, sem fór til að sjá
Kazakstan með eigin augum og segir frá
þeirri lífsreynslu hér í Lesbók.
GÍSLI SIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 8. FEBRÚAR 1992 3