Lesbók Morgunblaðsins - 08.02.1992, Blaðsíða 6

„hinu vil ég ekki neita að mér finnst ævinlega vera frjálsari blær
í kirkjubyggingunni þegar ég sé prest hvergi nærri, þar megi þá
hugsanlega ganga beint og milJiliðalaust til fundar við heilagan
anda.
stadda hvort sem illa er komið fyrir fólki í
veraldlegu, andlegu eða siðferðilegu tilliti.
Hér á presturinn að bera endurskin dýrðar
Guðs inn í kalt myrkrið sem svo oft leggst
yfir mannlífið og býr stundum um sig í
hjarta okkar.
Hér skarast menningarhlutverk kirkjunn-
ar við það sem ég hef leyft mér að kalla
dulúðarhlutverk hennar. Eg fínn til þess að
ég er ekki á heimavelli þegar mál sem falla
undir þetta hlutverk kirkjunnar ber á góma.
Ég er ekki og hef aldrei verið virkur þátttak-
andi í hinni kristnu dulúð, en ég skil hana
hlýjum röklegum skilningi, ef ég má orða
það svo. Kjarni hennar, að mínu viti, er að
hið andlega samneyti og andlega reynsla
sem hún gefur kost á, eins konar frelsun
manneskjunnar úr viðjum vonleysis, ein-
manaleika og tómleika. Kannski dulúðin sé
áhrifamesta leið mannsins til að sigrast á
þeim óskaplegu leiðindum sem stundum
heltaka hugann. Um þetta skal ég ekki
dæma, en um hitt er ég sannfærður að blása
þurfi nýju lífi í kristna dulúð, eigi kristin-
dómur ekki endanlega að líða undir lok,
enda var líf Krists allt undir merkjum dulúð-
ar. Vegferð kristinna manna gegnum Iífíð
á að vera undir merkjum sömu dulúðar.
Nú voga ég mér ekki að hafa fleiri orð um
þetta efni, en vil þó minna á að eitt höfuð-
stef hinnar kristnu dulúðar er andlegur
þroski þar sem manneskjunni lærist smám
saman, ef guð lofar, að þiggja „gjafir guðs“.
Hvernig á presturinn að rækja dulúðar-
hlutverk kirkjunnar? Hefðbundnar kirkju-
legar athafnir tengjast að sjálfsögðu hinni
kristnu dulúð, ekki síst altarisgangan. Mestu
skipta þó andrúmsloftið og stemmningin,
hugljómunin, kraftbirtingin, sem eru í reynd
hin ytri merki dulúðarinnar. Á presturinn
nauðsynlega að vera sá sem gerir fólki kleift
að njóta hinnar kristnu dulúðar? Ég tel
ekki rétt að gera þá kröfu til hans, enda
gerir íslensk alþýða það ekki og hefur aldr-
ei gert. í rauninni er það ævinlega söfnuður-
inn sem skapar dulúðina eða réttara sagt
gerir hana mögulega. Hér virkar presturinn
eingöngu sem verkfæri safnaðarins, en með
söfnuði á ég við afmarkað samfélag hinna
kristnu trúuðu manna og kvenna, ekki fólk-
ið sem kemur til að hlýða á prestinn.
Hér þarf kirkjan að huga að því hvernig
eiginlegir kristnir söfnuðir eiga að geta
myndast; ég á við hópmyndun sem ræðst
af sameiginlegum áhuga fólks á því að
rækta trú sína, en ekki þá föstu hópa sem
þegar eru mótaðir.
VIII
Þó að íslenskur almenningur hafi aldrei
gert þá kröfu til prestsins að hann sé dulúð-
armeistari, gegnir öðru máli þegar kemur
að prestinum sem prédikara. Presturinn á
helst að vera, ekki aðeins frambærilegur
prédikari, heldur líka kennivald sem flytur
mál sitt með áhrifamiklum hætti og knýr
fólk til að leggja við hlustirnar. Enda hefur
kirkjan eignast margan góðan kennimann-
inn sem uppfrætt hefur alþýðuna, stundum
sagt fólki til syndanna og ævinlega brýnt
fyrir því ábyrgð þess og skyldur í lífinu.
Því má með sanni segja að kirkjunnar
menn, prestarnir, hafi alla tíð lagt rækt við
uppfræðsluhlutverk kirkjunnar sem mér
hefur verið tíðrætt um í þessu erindi. Rök-
ræðan hefur samt ekki verið hin sterka hlið
prestanna og raunar má segja hið sama um
íslenska kennara og íslenska menntamenn
yfirleitt. Mælskan-hefur verið þeirra vopn,
en ekki rökvísin.
Sannleikurinn er sá að rökræðan er erfið
og vandasöm list sem enginn kann til hlítar
og engin þjóð hefur lagt sérstaka stund á
síðan grískir fræðimenn hófu hana til vegs
og virðingar í Aþenu forðum. Rökræðan er
andstæða kappræðunnar. Hún sprettur af
viðleitni manna til að komast í sameiningu
að sannleikanum með því að deila hugsunum
sínum og skoðunum í samræðu, þar sem
tillit er tekið til skynsamlegra röksemda.
Stundum reyna menn að renna stoðum
undir rangar, ljótar og illar hugsanir eða
skoðanir. Og ef rökræðan kemur ekki til
sögunnar, eru miklar líkur á að menn sitji
uppi með hinar vondu hugsanir og telji þær
jafnvel sannar eða fagrar. Þar með er auð-
vitað ekki sagt að rökræðan tryggi að fólk
hugsi eingögnu réttar, fagrar og góðar
hugsanir! En hún er allavega trygging fyrir
viðleitninni til þess.
Ofsatrúarmenn, sem skeyta ekki um neitt
nema Sannleikann og kæra sig kollótta um
hversdagsleg smásannindi, hafa aldrei hrif-
ist af rökræðu. í hugum þeirra er hún
heimskulegt ef ekki hrokafullt tiltæki fáráðl-
inga til að hugsa veröldina út frá sínum
forsendum í stað þess að snúa sér beint til
hins algóða og almáttuga guðs og byggja
allt á yfirskilvitlegum forsendum hans. Éf
einhver snefill af sannindum býr í þeirri
kristnu kenningu að mannskepnan sé sköp-
uð í mynd guðs, þá virðist mér ljóst að fijáls
hugsun og sköpunarmáttur séu höfuðkenni-
mörk þeirrar myndar. Rökræðan er merki-
legasta holdgerving fijálsrar hugsunar, og
sönn sköpun mannsins felst öll í því hvem-
ig hann birtir hugsanir sínar í vitrænu verki
og skynsamlegum athöfnum. Þess vegna
er tómt mál að tala um kirkjuna sem hús
guðs á jörðinni nema þar hljómi af fullum
krafti skapandi rödd rökvísrar hugsunar
sem beygir sig fyrir lögmálum almættisins
og leitast við að uppgötva þau. Þess vegna
mun kristin kirkja leysa lífsskoðunarvanda
samtímans með því að verða griðastaður
þeirra sem vilja rækta trú sína eða þroska
hugann í andlegum félagsskap þar sem fólk
sameinast í lotningu frammi fyrir tilverunni.
Megi kristin kirkja dafna og þjóna lífinu
og skapara þess um langan aldur.
Útdráttur úr fyrirlestri á Prestastefnu árið 1991.
Höfundur er prófessor í heimspeki við Háskóla
fslands.
Munch nýtti
sér möguleika
í grafík til
hins ýtrasta
Edvard Munch var ekki einungis frábær málari
heldur var hann einnig einn fremsti grafíklista-
maður allra tíma. Um þessa helgi verður opn-
uð sýning á grafíkmyndum hans í eigu Lista-
safns íslands.
Listasafn íslands fékk
grafíkmyndir eftir
Munch að gjöf frá
norskum velunnara og nú
er haldin á þeim sýning.
Af því tilefni er hér stutt
samantekt um þann þátt,
sem grafíkin var í listferli
Munchs.
Árið 1947 komu til landsins 14 gráfík-
myndir eftir Edvar Munch og þær voru
gjöf frá ónafngreindum íslandsvini, sem lét
þess getið að þetta væri „morgungjöf“ til
hins unga íslenska lýðveldis. Nafn þess
manns var kunngjört síðar og kom þá í
ljós að hann var Christian Gierlöff, norskur
útgefandi og rithöfundur. Hann var náinn
vinur Edvards Munchs og hafði rætt þessa
gjöf við hann, en stríðið kom í veg fyrir
að Munch sjálfur gæti átt hlut að máli og
hann lést síðan í stríðslok, nánar tiltekið
þann 23. janúar 1944, rúmlega áttatíu ára
gamall. Gierlöff bætti síðar við enn einni
grafíkmynd eftir Munch og er þetta ein
verðmætasta og höfðinglegasta gjöf sem
Listasafnið hefur í vörslu sinni frá erlend-
um aðila. Árið 1951 bættust við þijár graf-
íkmyndir eftir Munch í safnið þegar norski
útgerðarmaðurinn og þáverandi stjómar-
formaður Listiðnaðarsafnsins í Ósló, Ragn-
ar Motzau, gaf Listasafninu 51 svartlista-
mynd eftir norska listamenn og þar voru
þessar fyrrgreindar þijár myndir Munchs.
Edvard Munch var mjög bráðþroska
listamaður og sem dæmi má nefna að eina
frægastu mynd sína „Veika bamið“ málaði
hann 22ja ára gamall og þegar myndin var
sýnd í fyrsta sinn ári síðar (1886) olli hún
harðari deilum en flestir listamenn geta
látið sig dreyma um. Þetta var ekkert eins-
dæmi því sýningu hans í Berlín 1892 var
Veika stúlkan, 1894. Þetta myndefni málaði Munch margsinnis og eftir þessu
eins og öðrum helztu verkum sínum, vann hann síðan grafíkmyndir.