Lesbók Morgunblaðsins - 16.05.1992, Qupperneq 2

jr W w
R A N N S 0 K N 1 R A 1 S L A N D 1
Umsjón: Hellen M. Gunnarsdóttir
Rúnir og stjörnur
Fræðimenn endurreisnar-
tímans reyndu að sundur-
liða texta Gamla testa-
mentisins með ýmsu móti
í leit sinni að orðum Skap-
arans. Þau voru upp-
spretta ótakmarkaðs
valds að sögn. Eitt orð var
þó öllum öðrum kröftugra — hið leynda
nafn Guðs, orð máttarins. Sá sem borið gat
það rétt fram hafði heiminn í munni sér;
hljómur þess ríkti yfir öllum öðrum nöfnum.
Samkvæmt gyðinglegri arfsögn var nafn
þetta varðveitt á leyndum stað í ótilgreind-
um helgidómi. Hver sá sem sté fæti sínum
inn í hann og nam nafnið gleymdi því um
leið og hann kom út því að tvö látúnsljón
eða hundar öskruðu það úr minni hans.
Sumir gyðingar skýrðu kraftaverk Krists í
ljósi þessarar sagnar. Þeir sögðu að hann
hefði skráð nafnið á örsmáa leirtöflu, vakið
sér sár á læri og komið henni fyrir í skurðin-
um. Síðan á Kristur að hafa lokað sárinu
með því að bera fram hið heilaga nafn. Er
hann gekk út úr helgidóminum gleymdi
hann því eins og við var að búast en þurfti
þá aðeins að skera
töfluna úr holdi
sínu.1
Margt bendir til
að hugmyndir af
þessum toga hafi
haft töluverð áhrif á
galdrafræði hérlend-
is á 17. öld. Til
marks um það eru
ýmis töfragögn,
heimildir um bóka-
eign og frumsamin
fræðirit. Eitt þeirra
er ritgerð séra Jóns
Daðasonar, Gand-
reið, samin árið
1660. Þótti hún mjög
merkileg á sínum
tíma og voru ort fjöl-
mörg lofkvæði um
höfundinn og ritið.2
Jón þessi Daðason
átti það sameiginlegt
með Jóni Guðmunds-
syni lærða að hafa
hrökklast undan Ara
sýslumanni í Örgi.
Var hann prestur til
ögurþinga frá 1632
til 1634 eða 1635,
og lenti í deilum við
bónda; virti Jón „illa
stjórn eður aga
bóndans Ara, veik í
burtu heldur en
strauk; bóndi og
hann báðir þreyttir
hver á öðrum og
urðu fegnir að
skilja",3 Samkvæmt
þessu hélst Ara
sýslumanni illa á fræðimönnum sínum. Jón
var mikill fróðleiksmaður og héldu sumir
hann göldróttan líkt og Jón hinn. Þannig
Töfravirkni náttúrunnar
birtist fyrst í rödd Guðs
að mati Agrippa; af þeim
sökum skipta skrifuð og
töluð orð miklu máli í
töfraiðkunum manna;
þeir þurfa að opna
bókstafína og afhjúpa
fjársjóði þeirra.
ber Gandreið vitni um talsverða þekkingu á
dulfræðum og stjörnuspeki, enda telur Þor-
valdur Thoroddsen í anda síns tíma að það
sé „ákaflega ruglingslegt og sérvizkulegt,
með óskiljanlegu heimsspekismoldviðri inn-
an um“, ritið sýnir „mikið þroskaleysi og
andlega megurð", segir Þorvaldur, „þó menn
séu í ýmsum greinum furðulega fróðir og
lærðir, þá hafa þeir ekki hugmynd um
vísindalega röksemdaleiðslu, hjátrúin ogtrú-
arringlið umsneri allri skynsemi og greind.“'
Hvað sem þessum orðum líður er Gandreið
afar merkileg heimild um áhrif erlendra
hugmyndastrauma á íslenska hugsun. Hún
myndar ásamt Tíðfordrífi Jóns lærða and-
stæ'ðu við djöflafræðirit 17. aldar og á skil-
ið ýtarlega rannsókn; það er kominn tími
til að Jón þessi og Jón hinn fái sess við hæfi
í íslenskri menningarsögu. Hér á eftir verð-
ur drepið á lítið eitt atriði eftir því sem rými
leyfir.
Gandreið
í Gandreið er reynt að túlka norrænar
rúnir í ljósi stjömuspeki 16. og 17. aldar.
Alheimur Kládíusar Ptólemaíosar, sem var egypzkur
stjörnu-, landa- og stærðfræðingur á 2. öld, á teikningu frá
1559. Utan við alheiminn var ekkert nema ósýnileg nærvera
Guðs.
Eftir MATTHIAS VIÐAR
SÆMUNDSSON
Þar er til dæmis gerð tilraun til að ráða í
„himinlega merkingu" einstakra rúnastafa
og tengja þá við himintungl, stjörnumerki,
frumefni og heimsanda. Séra Jón segir:5
„Rúnaletrið blásið og stungið myndaðist
fyrst aðalrúna í Asía, laungu áður en Æsir
hingað innkomu í Evrópoan. So það málrúna
form er er eldra enn Grískt og Látinskt let-
ur. í fyrrmeintum rúnum og Valhallarmálum
fundust forðum hemuglegar merkingar,
málrúnir, sammeingaðár og líktar við heims-
höttinn og himintunglin, að Chaldeiskra
Cabalista eftirdæmum.
2. Bjarkan merkti-*
30. Knésól merkti-*
4. Stungin týr merkti-*-
9. Stungin kaun merkti-*
30. Lögur merkti -*•
40. Maðr merkti -►
50. Nauð merkti -*•
40. Maðr merkti -*•
80. Plástur merkti -*•
209. Reið merkti -*■
60. Sól merkti -*-
9. Týr merkti -*-
hrútsteikn 12 stjömur.
uxateikn 33. stjörnur.
tvíbura 18. stjörnur.
krabba 9. stjörnur.
ljón 27. stjörnur.
mey 28. stjörnur.
orm 21. stjörnur.
vikt 8. stjörnur.
bogmann 31. stjörnur.
steingeit 28. stjörnur.
vatnskail 45. stjömur.
fiska 34. stjörnur
Sömuleiðis líktust sjö hneigingar-stafir
sjö plánetum í magnkendri merkingu, eftir
meining Johannis Trithemii, og Cornel.
Agrippæ. Soleiðis.
1. Ar var eignað Saturno og Orphiel.
25. Stunginn ís. Jupiter.
10. ís Marti og Zamael.
29. Os. Sólunni og Michael.
7. Ur. Veneri og Anael.
3. Yr eignað Mercurio og Raphael.
0. Æs. Tunglinu og Gabriel.
Hér að auki fjórar tvöfaldar málrúna
myndir tillögðust fjórum Elementum, og
hagall heims eðlis andanum, eftir meining
Philonis til meinlausra merkinga.
8. Kaun merkti og norðrið.
100. Steyptur maður vatnið og vestrið.
90. Tvísteyptur loftið og suðrið.
90. Bentur bogi eldinn og austrið.“
Sundurgreining séra Jóns er ekki reist á
óvisku eða þroskaleysi eins og ráða má af
lýsingu Þorvalds Thoroddsens. Hún er miklu
heldur metnaðarfull tilraun til að beita kenn-
ingum „Chaldeiskra Cabalista“-kristinna
kabbalista á íslenskan veruleika. Hér gætir
beinna áhrifa frá málspeki 15. og 16. ald-
ar, en á þeim tíma var sundurleitum hug-
myndum um tungumálið steypt saman í
kerfi sem minnir að ýmsu leyti á norræn
fræði til forna.
Agrippa
Margir endurreisnarmenn trúðu því að
til væri guðleg skrift er samanstæði af tákn-
um náttúrunnar sjálfrar, upphaflegum heit-
um hennar. Þessi skrift átti að hafa glatast
mönnum í Babel fyrir utan einstök brot sem
varðveist höfðu í launhelgum fræðum eins
og kabbölu gyðinga. Markmið fjölmargra
fræðimanna var að finna og virkja þessa
skrift að nýju með einum eða öðrumr hætti.
Einn þeirra var Heinrich Cornelius Agrippa
von Nettesheim (1486-1535) sem séra Jón
vitnar til í ritgerð sinni, en hann hafði geysi-
mikil áhrif rheð ritum sínum um margvísleg
efni. Agrippa var einn helsti dulspekingur
endurreisnartímans og reisti hugmyndir sín-
ar á eðlisfræði Aristótelesar, stjörnuspeki
Ptolemaiosar, heimspeki nýplatónista og
kabbölu gyðinga. Öllu þessu steypti hann
saman við guðfræði 16. aldar á meistaraleg-
an hátt og tókst með því að heija „magia
naturalis", náttúrutöfra, upp á stig vísinda
sem iðkuð voru víða um Evrópu. Þess má
geta að höfuðverk hans, De occulta philo-
sophia (I-III) var til í bókasafni Brynjólfs
biskups Sveinssonar, auk þess sem séra
Páll í Selárdal og Daði Jónsson nota það
mikið í ritum sínum gegn göldrum.6
Drottinn skipti tungumáli manna í marg-
ar þjóðtungur, ritar Agrippa í Dulspekisinni.
Einstök stafróf voru þó ekki sett saman af
veikri dómgreind manna heldur líktust þau
himneskum tunglum og kröftum. Hebreskan
er máttugust þessara tungumála að mati
Agrippa, en stafrófi hennar er skipt í tólf
„einföldur", sjö „tvöföldur" og þrjár „mæð-
ur“. Þessir bókstafir vísa á stjörnumerkin
tólf, pláneturnar sjö og frumefnin þtjú, þ.e.
eid, vatn og jörð, en loft var ekki talið með
frumefnum hjá gyðingum. Allir bókstafirnir
fela í sér eðlismátt viðkomandi fyrirbæra,
þeir hafa náttúrulega merkingu og varð-
veita kraftbirtingu guðdómsins. „Af þeim
sökum“, ritar Agrippa, „eru bókstafirnir
tuttugu og tveir undirstaða heimsins og
þeirra skepna sem þar hrærast og eru nefnd-
ar; þær þiggja af þeim nafn sitt, veru og
eðliskraft.“7 Töfravirkni náttúrunnar birtist
fyrst í rödd Guðs að mati Agrippa; af þeim
sökum skipta skrifuð og töluð orð miklu
máli í töfraiðkunum manna; þeir þurfa að
opna bókstafina og afhjúpa fjársjóði þeirra.
Agrippa telur að samskonar lögmál ein-
kenni gríska stafrófið. Sérhljóðar þess sam-
svara plánetunum sjö en öðrum hljóðstöfum
er skipt á milli stjömumerkja, frumefna og
anda heimsins. Hið sama gildir um latneska
stafrófið. Þannig tilheyra sérhljóðarnir fimm
AEIOU og samhljóðamir J og V plánetunum
sjö; samhljóðarnir BCDFGLMNPRST sam-
svara hins vegar merkjum dýrahringsins; K
tengist jörð en Q vatni, X lýsir lofti en Z
eldi og H samsvarar heimsandanum. Á
grundvelli alls þessa var búin til tafla sem
sést hér.8
n E B
8 Ó T c
2E A- D
SZ3 8 z F
Sl K G
w n A L
fi2* & <4* w M
W xm N N
y n P
V s p R
t! <Ð G- S
X v> T t"
a A A
€- E .
o* oo H I
o 3 rh I O
? a O V
JL Y Iconí!
D Vc*x
Teira. K o K
Acjna. o CL
Aer $ X
Jgnis 03 X z
Spua r H
SÉRA JÓN
Þetta kerfi á margt sameiginlegt með
norrænum hugmyndum um eðlislægan mátt
tungumálsins. í því sambandi má minna á
kenningar fræðimanna fyrr á öldum um
uppruna rúna. Worm rakti rúnir til hebreskr-
ar tungu eins og kristnum manni sæmdi;
þær voru ekki eldri en frá 2. öld eftir Krist
að hans dómi. Aðrir héldu því hins vegar
fram að ásamálið væri elst allra mála. Þeir
töldu að íslenska hefði verið töluð í Eden
og allt þar til Babelsuppþotið varð.9 Séra
Jón gengur ekki svo langt þótt hann telji
að rúnamálið sé eldra en bæði grískt og
latneskt letur. Rúnaletrið var táknmál
náttúrunnar að mati norræna manna að
fornu; virkni þess var svippð krafti hebresk-
unnar hjá kabbalistum. I báðum tilvikum
þurfti að finna og leysa merkingu einstakra
stafa úr læðingi.
Ef tafla Agrippa er borin saman við flokk-
un séra Jóns sést að um nákvæma aðlögun
er að ræða. Að vísu er nokkuð um rugling
sem kann að hafa komið upp í afskriftum.
Þannig er röðin F — N hjá Agrippa öll úr
lagi færð hjá séra Jóni; stafir hafa skipt
um sæti í afstöðu til stjörnumerkja auk
þess sem „maður“ er tvítekinn. Athyglisvert
er að férúnin fellur með öllu burt ásamt
þursrúninni, jafnframt því sem tenging ein-
stakra stafa við tilteknar plánetur er afar
einkennileg. Það er t.d. erfitt að sjá merking-
arvensl á milli ársrúnar og Satúrnusar eða
úrs og Venusar. Upprunamerking rúnastaf-
anna tengist á engan hátt eiginleikum þess-
ara himintungla eins og þeim er lýst í stjörn-
uspeki þessa tíma. Ástæðan fyrir því er svo
annað mál.
Heimildir:
1) Sjá Henry Morley: „The Mirifíc Word“ í Cornelius
Agrippa: Three Books of Occult Philosophy or Magic.
Book one — Natural Magic. Chicago 1898,
2) Þorvaldur Thoroddsen: Landfræðisaga íslands. Hug-
myndir manna um ísiand, náttúruskoðun og rannsóknir,
fyrr og síðar, II. Hið íslenska bókmenntafélag, Kaup-
mannahöfn 1898, bls. 100.
3) Sama, bls. 93-4; vitnað eftir Jóni Halldórssyni.,
4) Sama, bls. 94-5.
5) Tekið upp úr IB. 35 fol. Fært til nútímastatsetningar.
6) Jón Helgason: „Bókasafn Brynjólfs biskups“ í Árbók
Landsbókasafnsins, Reykjavík 1948, bls. 115-50; „Corn-
elii Agrippæ opera, tomis tribus".
7) Occult philosophy or Magic, 1898, bls. 218.
8) Sama, bls. 220.
9) Sjá, t.d. Pál Eggert Ólason: Menn og menntir siðskipta-
aldarinnar á íslandi. IV. bindi. Reykjavík 1926, bls. 280.
Höfundur er dósent við Háskóla Islands.