Lesbók Morgunblaðsins - 16.05.1992, Blaðsíða 9

Grant Wood: Gömul kona með kaktus, 1938.
þverr ekki auðveldlega, og menn kjósa
yfirleitt að halda í tilveru sína eins lengi
og framast er kostur, vilja yfirleitt ekki
láta lífið fyrr en það verður með engu
móti lengur umflúið. Dauðinn er ófreskja,
sem hendir út hinum spennta áhorfenda
úr hinu mikla leikhúsi, sem lífið er áður
en lokið er leiknum sem hann horfir á og
lætur sig varða. Sagt hefur verið að gam-
alt fólk haldi fastar í lífið en börn og yfir-
gefi það nauðugra og með minni þokka
en þau. Þó telja trúlausir sig ekki upplifa
eigin dauða, heldur hverfi þeir úr lífinu í
tilveruleysi án þess að vera sér þess með-
vitandi og gerist það á svipaðan hátt og
menn sofna draumlausum svefni án þess
að vita af því sjálfir. Menn deyi því ekki
í vitund sjálfra sin en í vitund annarra og
dauðinn sé ekki atburður í eigin lífi heldur
í lífi annarra. Sumir kvíða ekki eins mikið
dauða sínum og dauðastríðinu og óska
þess í elli að fá að deyja skyndidauða, að
verða bráðkvaddir. Þó munu ófáir hinna
öldruðu vera haldnir banageig undir ævi-
lokin. Það vilja fæstir deyja og sú mun
einnig vera raunin á í elli.
Því eldri sem við verðum þvi hraðar
finnst okkur tíminn líða. Hallgrímur segir:
„Lífið manns hratt fram hleypur hafandi
enga bið“ _og má óhikað taka undir þau
orð hans. Áður en menn eiga von á ellinni
ber hana að í lífi þeirra sem ekki deyja
ótímabærum dauða og hún kemur mönn-
um oft að óvörum. Hyggilegt þykir að
láta ellina ekki koma sér í opna skjöldu
heldur búa sig í tíma undir þá glímu, sem
bíður svo margra nú á dögum. Kunnara
er en frá þurfi að segja, hversu ein-
staklingsbundin og breytileg er frá einum
til annars líkamleg og andleg ending
manna í lífinu. Því virðist sveigjanleg eða
breytanleg starfslok vera æskileg en munu
vera erfið í mati og framkvæmd og óvíst
er, hvort þeim verði komið við á þann
veg, að fólk sættist almennt á þau. Al-
gengt mun vera að roskið fólk þreyi starfs-
lok en hitt er sagt fremur sjaldgæft að
fyrirhitta þá sem látið hafa af störfum og
sjá ekki eftir því. Hægfara starfslok eru
sögð heppilegri einstaklingum en snöggur
endir á vinnu.
Eins og öllum mun vera ljóst er húsrými
flestra mjög svo aukið frá því sem var á
fyrri tíð. Því má heita þverstæða að nú
rúmar fjölskyldan miklu síður gamalt fólk
fyrri tíð. Því má það heita þverstæða að
nú rúmar fjölskyldan miklu síður gamalt
fólk en áður. Koma þar til öðruvísi atvinnu-
hættir, vinna húsmæðra utan heimilis til
framfærslu eða tekjuauka fjölskyldunni,
lítil aðstoð við húsmæður við heimilisstörf
utan eiginmanns, nýr tíðarandi, breytt við-
horf hinna yngri til aldraðra. Verður því
ekki umbreytt og tjáir ekki um að fást.
Á móti kemur allt það sem gert er fyr-
ir aldraða í samfélaginu nú orðið og er
ekki lítið. Ellilífeyrir, tekjutrygging, eftir-
laun, þjónustuíbúðir, heimilishjálp, heima-
hjúkrun, vistheimili aldraðra, hjúkrunar-
heimili og stofnanir, allt léttir þetta byrði
áranna og ellihrumleika. Tryggingar, heil-_
brigðislöggjöf og velferð hefur vissulega
komið miklu og þarflegu til leiðar í öldrun-
ar- og heilbrigðismálum hér á landi. Kjör
gamalla manna og kvenna eru nú ólíkt
betri en var fyrir hálfri öld. Allt um það
er þó hlutskipti margra aldraðra dapurlegt
enn þann dag í dag, tekjumissir þeirra
stundum tilfinnanlegur og erfitt er að þola
fátækt í elli. Iðjuleysi hjá öldruðum getur
valdið áhuga- og sinnuleysi jafnframt því
sem hugkvæmni þeirra minnkar. Óhófleg-
ar tómstundir eru ef til vill óhollari en
ungum. Þá reynir gamalt fólk það að talað
er niður til þess. Þýðingarkennd aldraðra
minnkar við athafnaleysi og jafnvel þeim
efnuðu meðal þeirra líður illa vegna gagns-
leysis síns. Algert aðgerðaleysi getur fætt
af sér lítt bærileg leiðindi. I sumum tilvik-
um virðast aldraðir rýrna og stirðna af
brúkunarleysi á ekki óáþekkan hátt og
vélar, sem ryðga þegar þeim hefur verið
lagt til hliðar.
Ellin hefur ekki einungis í för með sér
hrörnun heldur einnig einangrun, endrum
og sinnum svo mikla að jaðrar við útlegð
frá samfélaginu. Ekki er einsemdin auð-
veld viðfangs með ástleysi því sem henni
er samfara. Ekki er út í hött þjóðsagan
um Þórgunni hina suðureysku, þá sem
olli Fróðárundrunum í Eyrþyggju. Kveðið
heyrðist upp úr gröf hennar í Skálholts-
kirkjugarði: „Kalt er á fótum, Mána Ljót-
ur“ og svarað heyrðist: „Það gerir, að fáir
unna, Þórgunna.“ Sami þanki kemur fram
í hinu alkunna erindi Hávamála: „Hrörnar
■ þöll, sú er stendur þorpi á, hlýr at henni
börkur né barr. Svo er maður er manngi
ann. Hvað skal hann lengi Iifa?“ Þeir
hrörna fyrr sem engir unna eða láta sér
annt um og segir fátt af einum og eins
og þegar hefur verið vikið að fylgir missir
ellinni í sumum tilvikum svo að þungbært
er. Einvera og vöntun á iðju eru tveir óvin-
ir, sem sækja að hinum gömlu.
Eftir því sem líður á ellina ágerist aftur-
för og hnignun margra. Sumir verða ósjálf-
bjarga, komnir upp á aðra og eru bæði
öðrum og sjálfum sér til byrði. Þá hljóta
menn þau örlög að þurfa að yfirgefa heim-
ili sín, afdrif þeirra verða vist á stofnun-
um, jafnvel höfnun af öðrum, en hún veld-
ur alltaf sársauka, þó að með öðrum hætti
sé en hjá Kristi á krossinum.
í Bandaríkjunum eru sjúkra- og al-
mannatryggingar mun skemmra á veg
komnar en víða í Evrópu. Mörgum rennur
til rifja hlutskipti gamalmenna þeirra, sem
búa við fátækt og eignaleysi þar í landi.
Ekki er eingöngu tálað um kynþáttamis-
rétti þar heldur einnig um aldursmisrétti.
Þó mun það hvarvetna tíðkast að gamalt
fólk er gjarnan sett hjá og verður afskipt '
um vinnu og alla afkomu. Heita má, að
því sé varnað að vinna fyrir tekjum utan
lágra eftirlauna.
Til varnar áhrifum ellinnar koma ýmis-
konar úrræði til greina. Framar öðru skipt-
ir máli í heilsuvernd, sem felur í sér heil-
brigt líferni, reglubundna hreyfingu, hollt
mataræði, hófsemi í hvívetna, bindindi á
tóbak, hófiega eða enga neyslu áfengis
og losun streitu, hvort heldur sem hún
kemur innan að eða utan frá. Jafnframt
hefur þýðingu að glæða með sér hugarró-
semi og jafnaðargeð, ef mönnum er það
unnt á annað borð. Til undirbúnings eftir-
launaárUnum er mikilvægt að ala með sér
og ástunda hugðarefni utan starfsins svo
og að styrkja fjárhag sinn innan hóflegra
marka. Vel settir þar að tiltölu þykja þeir
vera, sem búa við þolanlega heilsu í ell-
inni, áhyggjulitla afkomu og eiga sér lif-
andi áhugamál. Yfirleitt standa þar best
að vígi mennta- og efnamenn. Áframhald-
andi þátttaka í starfi, þá sjaldan hennar
er kostur, er vafalítið einna vænlegust til
árangurs í baráttunni við áhrif aldurs og
elli. Notkun kraftanna í hófi, brúkun hug-
ar, handa og líkama ásamt umgengni við
aðra er það sem gildir á efstu árum manns-
ins. Skapandi iðja, markmið sem menn
geta sett sér og unnið að er það sem veit-
ir lífinu inntak, þýðingu og tilgang í ell-
inni. Að lifa öðru og öðrum hefur verið
sögð vera eina eignin að leiðarlokum.
Latínuklerkarnir hér á landi urðu marg-
ir hveijir svo gamlir sem var í fyrri tíð
miðað við það sem þá gerðist um fólk al-
mennt. Líklega hefur það verið vegna þess
að þeir bjuggu við góð lífskjör að tiltölu.
Þeir báðu Guð sinn að varðveita sig frá
því að verða í ellinni „difficilis querulosus
et laudator tempori acti“, þ.e. erfiður,
kvartsár og lofandi liðins tíma. Þessi varn-
arorð halda enn að nokkru leyti gildi sínu.
Nú er öldin önnur en á dögum Scythiu-
búa, sem bjuggu fyrir botni Svartahafs á
tímum Rómveija. Þeir leystu gamalmenna-
vandann með því að þeir átu afa sína,
þegar þeir fóru að segja sögur. Ekki fer
þó öllum öldruðum aftur á þann hátt sem
þessi saga gefur til kynna. Ávallt getur
að finna meðal hinna gömlu menn og kon-
ur, sem halda sálarauðgi sinni óskertri og
eru veitandi til æviloka. Þau eiga þann
þroska og þann hugarstyrk sem ekki þrýt-
ur fyrr en yfir Iýkur og líta á hveija stund
og hvern þann dag, sem þeim hlotnast í
lífinu sem dýrmætan tímaauka og náðarg-
jöf, sem beri að þakka og meta við forsjón-
ina. Það eru þau gamalmenni, sem sýna,
„að bjartast skín hjarta úr hálfslokknum
augum“. Tómas Guðmundsson hélt að það
væri mikil hamingja að ná háum aldri.
Allt um það fer það þó eftir heilsu, kjörum
og Jífsviðhorfi þess sem er aldraður.
Á meðan mannúðarstefna má sín nokk-
urs má ekki fúslega láta fyrir róða þá, sem
hafa slitið sér út á langri ævi fyrir samfé-
lagið og eftirkomendurna en lífð- og árin
hafa unnið á. Með því að bæta aðstæður
hinna gömlu eru flestir í raun réttri að búa
í haginn fyrir sjálfa sig á síðustu árum
sínum, þar eð ellin bíður meiri hluta fólks
nú orðið. Þessi mál öll eru umfangsmikil,
viðkvæm í eðli sínu og fjárfrek. Engu að
síður ber nauðsyn til að halda áhuga
manna vakandi á kjörum og líðan hinna
öldruðu þeirra sem minna okkur á hinn
haustlega og harmræna blæ alls sem er.
Vona verður að á ókominni tíð horfi menn
ekki framhjá ellinni, þessu síðkvöldi ævi-
dagsins, sem fellur í hlut svo margra nú
á dögum áður en allt um þrýtur. En
„áfangann hinsta einn þú ríður“.
Heimildir:
Simone De Beauvoir: Old Age ( enskri þýðingu Patrieks
O’Briáns. Penguin Books 1977.
Cíceró: Um ellina í islenskri þýðingu Kjartans Ragnars.
Hið íslenska bókmenntafélag 1982.
Höfundur er læknir á Akureyri
GUNNAR GUNNARSSON
Jarð-Firð
Gegnum móðu himinsins
lít ég þig
vafða slæðu
úr tærri ull regnsins
með gimstein í hári þér
skínandi
og sjal regnbogans
um herðar þér.
Augu þín eru lindirnar
og lækirnir tárin
en land mitt
er lítið snjókorn
á enni þínu.
Tíma-tif
Við hvert tikk
og hvert takk
færist ég nær hamingjunni
Við hvert tikk
og hvert takk
er styttra í að draumur minn
rætist
Þótt hvert tikk
og hvert takk
beri mig nær dauða mínum.
Höfundur er norðlenzkur Seyðfirðingur.
BARÐI BENEDIKTSSON
Kormáks-
vísur
Átta stórt hundruðum ára
aftur í tímans straumi
atburðir að mér sækja
oftlega í vökudraumi,
úr ævitíð ástaskáldsins
Önundar sjóna af kyni
kappanum kukli bældum
Kormáki Ögmundarsyni.
í Gnúpsdal að hausti halur
með húskörlum náttstað tekur
Steingerðar augu og ökklar
ástaljóð kempunni vekur.
Síðan um darraðar daga
djarft leitar snótar fundar
um elskuna fyrstu og einu
yrkir til hinstu stundar.
Lánleysi og örlögum illum
ofín er Kormáks saga
en listasmíð hans mun lifa
lengi um ókomna daga.
Þangað til held ég héðan
heimsvist læt fyrir róða
víst skal þig muna meðan
Miðfjarðarskáldið góða.
Höfundur býr á Akureyri
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16. MAÍ1992 9