Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1992, Side 4

Fórdómar
og því líklegt til að vera fljótfærnislegt þó
að svo þurfi ekki endilega að vera. Athyglis-
verð er sú aðdáun sem skjótar ákvarðanir
oft njóta — en því miður ekki alltaf að verð-
leikum. Forskeytið for- getur einnig verið
herðandi og stundum með neikvæðum og
háðslegum blæ eins og í orðunum for-
heimskun og forfrömun.
Orðið dómur hefur ýmsar merkingar og
birtist í mörgum orðasamböndum og sam-
setningum. Algengasta merking þess er nið-
urstaða eða úrskurður, til dæmis dómsniður-
staða, ákveðin skoðun, staðhæfíng eða loka-
ákvörðun. Samanber latnesku setninguna:
„Roma lobuta causa finita“ sem merkir:
vandamál
Ahugi minn á að grúska í
fordómum og skilja bet-
ur eðli þeirra kviknaði
meðal annars í tengsl-
um við nám og störf á
sviði geðlæknisfræðinn-
ar. Þar kemst maður
aftur og aftur í nána
snertingu við fordóma eins og kunnugt er.
Þó að þeir hafi rénað eru þeir fjarri því að
vera horfnir.
I. UM FORDÓMA
Fordómar eru flókið og margbrotið hug-
tak og fyrirbærið er til í mörgum gerðum
og afbrigðum. Á ensku er áð fínna ýmis
kunn orð eða meginhugtök um fordóma og
skyld fyrirbæri, svo sem prejudice, stigma,
discrimination og dogma. Prejudice sam-
svarar nánast íslenska orðinu fordómur
hvað merkingu og myndun þess varðar.
Discrimination nær yfir það að gera upp á
milli einstaklinga eða hópa, t.d. kynflokka
eða samfélaga, fara í manngreinarálit.
Stigma samsvarar nánast íslenska orðinu
stimpill eða brennimark, en dogma er notað
um stirðnaða kennisetningu eða kreddu
(dregið af latnesku sögninni credo = ég trúi).
Á íslensku eru einnig til fleiri en eitt orð
Ur íðjuþjálfun á Geðdeild Landsspítalans.
Ljósm.Lesbók/RAX.
rökum og réttmæti dómsins, má segja að
fordómar styðji hugsun okkar. Það má líkja
fordómi við afstöðu, með eða á móti ein-
hvetju, sem er tekin eða samþykkt að óat-
huguðu máli og væntanlega af lítilli dóm-
greind. Orðið dómgreind merkir greind til
að dæma rétt. Sigurður Guðmundsson skól-
ameistari talar á einum stað um hina „rétt-
gáðu dæmigreind“ sem er dómgreind sem
ekki lætur stýrast af fordómum.
Til þessa hef ég rætt röklega um fordóma
og hvað orðið felur í sér. En auðvitað eru
fordómar sjaldnast fyrirfram felldir dómar
í þessari bókstaflegu merkingu. Fordómar
hafa yfirleitt yfír sér einkennilega slæðu eða
slikju. Það veit enginn nákvæmlega hvaðan
þeir komu eða hvemig þeir mynduðust.
Þeir virðast sjálfsagðar eða sjálfgefnar land-
lægar hugmyndir og eru kannski hluti af
hinum félagslega arfi eða innrætingu. En
um leið eru þessar hugmyndir afar lífseigar
og með ákveðnum, en fölskum raunveru-
leikablæ. Fyrir fordómum færa menn yfir-
leitt óskýr rök og barnaleg — „af því bara“.
Fordómar eru notaðir til að afgreiða
málin eða gera út um hlutina án þess að
þurfa að hugsa um þá. Þar með eru þeir
valdatæki og um leið meðal sem deyfir sam-
viskuna og getur veitt falska lausn undan
ábyrgð og skyldum. Það einkennir fordóma-
fullan mann að hann upphefur sjálfan sig
og kennir öðmm um það sem miður fer.
Álit hans, fordómurinn, einkennist af sjálfs-
ánægju og öryggi um réttmæti og ágæti
að minnsta kosti á yfirborðinu. Undir niðri
kann að vera allt annað á seyði.
Mjög oft birtast fordómar sem andúð eða
fyrirlitning á öðru fólki sem menn ímynda
sér á einhvem hátt lakara eða verra en sjálfa
sig og sína. „Svona erum við ekki“. Þetta
fyrirbæri, fordæmingin, samsvarar vel
kenningum sálgreiningarinnar um hinn
frumstæða varnarhátt, frávarp (projection),
þegar vissum þáttum, oft óþægilegum í eig-
in vitund og sálarlífi er „varpað“ yfír á
aðra og þeir tileinkaðir þeim. En þessi for-
dómur, sem hér er nefndur og felur í sér
fyrirlitningu á öðmm, lyftir um leið undir
„hagnýta" sjálfsblekkingu um eigið ágæti
og stuðlar að ofmetakennd og sjálfsupp-
hafningu. Kannski er innsta eðli og tilgang-
ur fordóma sá að deyfa óþægilegar efasemd-
ir, ótta, kvíða og vanmetakennd — að
ógleymdri öfundinni. Um leið dofnar einnig
réttlætiskennd og dómgreind, við losnum
að minnsta kosti um stundarsakir undan
því álagi að hugsa sjálf um rök hlutanna.
Fordómar henta þannig bæði til vamar
og sóknar. Hentugur fordómur er góð vörn
gegn ýmsu sem er nýtt og óþekkt, frábrugð-
ið og á einhvem hátt ógnandi og gæti vald-
ið röskun á högum okkar. Þetta skýrir vin-
sældir og langlífí sumra fordóma og það
að þeir bæta líðan, verður næg ástæða til
að varðveita þá og réttlæta. Sú grimmd og
hræsni sem fordómunum fylgir birtist víða.
Einhver allra þekktustu og grófustu afbrigð-
in eru kynþáttafordómar, fordómar um kon-
ur, pólitískir fordómar og fordómar með eða
á móti trúarbrögðum — sem allir hafa þann
eiginleika að geta réttlætt ill verk í nafni
„hugsjóna" og orðið að tilganginum sem
helgar meðalið.
Eins og áður segir eru fordómar hentug-
ir til að varðveita völd og hagsmuni þó að
beita þurfí bæði rangsleitni og jafnvel kúg-
un, beinni eða óbeinni, samanber fordóma-
fulla afstöðu sem oft birtist gegn nýjungum
og framförum. Sögulega frægir eru fordóm-
ar gegn frumkvöðlum á sviði vísinda og
þjóðfélagsumbóta og einnig gegn fjölmörg-
um brautryðjendum á sviði skáldskapar og
lista. Síðan hafa slíkir fordómar, til dæmis
Róm hefur talað, málinu er lokið. Dómurinn
er viss léttir. Þá má fara að snúa sér að
öðru. Dómur í þessum skilningi er með öðr-
um orðum niðurstaða eða ákvörðun sem
tekin er af einum eða fleirum tilnefndum
aðilum án þess að vera endilega sannanlega
rétt, en er „pragmatískt" rétt frá því sjónar-
miði sem ræður, til dæmis samkvæmt lögun-
um og/eða af „félagslegri nauðsyn".
Til dóma ber að vanda. Dómar dómsvalds-
ins og raunar ýmsar aðrar niðurstöður og
dómar eru með vissum hætti hagnýtir og
nauðsynlegir, en eigi þeir ekki að valda
skaða þurfa þeir að vera svo réttir eða rétt-
látir sem kostur er.
Fordóm má, samkvæmt samsetningu
orðsins, skilgreina sem dóm sem er felldur
áður en sannleiksgildi hans er staðfest með
nauðsynlegri könnun og þekkingaröflun.
Um fordóma gildir það því almennt að ekki
hefur verið gengið úr skugga um það hvort
þeir séu réttir eða réttlátir. I hvert sinn sem
við fellum dóm, tökum ákvörðun eða kom-
umst að niðurstöðu án þess að taka mið af
Kennslustund í anatómíu heilans í Vínarháskólanum seint á 19. öld.
Hugleiðingar um
fordóma
og geðsjúkdóma
Viðvörtm Gadamers: Enginn
er alveg laus við fordóma.
Að halda hið gagnstæða er
afleitur fordómur.
Eftir MAGNÚS
SKÚLASON
um fordóma og skyld fyrirbæri og má nefna
hér hleypidóma og sleggjudóma. Hvað ein-
kennir þá og aðgreinir? Hvorir tveggja eru
dæmi um fordóma. Hleypidómar eru dómar
sem hafa tilhneigingu til að „hlaupa um“
og „stinga sér niður“ og birtast víða. Góð
dæmi um þetta eru alls kyns hjátrú og
hindurvitni manna á meðal. Sleggjudómar
eru aftur á móti fullyrðingar eða dómar sem
eru líkt og felldir með sleggju eða þungu
höggi, sjálfumglaðar staðhæfingar: oft áfell-
isdómar einstakra manna eða hópa gegn
öðrum einstaklingum, hópum eða samfélag-
inu og umhverfinu í heild. Þessi ummæli
eru yfírleitt órökstudd og fjandsamleg og
einkennast af dómhörku. Ellegar oflof í
annarlegu skyni.
Lítum nánar á sjálft orðið fordómur. Það
er samsett úr forskeytinu for- og orðstofnin-
um dómur. Forskeytið for- skírskotar til
einhvers sem er hugsað eða framkvæmt
fyrst, eða réttara sagt á undan einhverju
öðru eða fyrirfram, a priori, án undangeng-
innar athugunar og yfirleitt í fljótheitum
- geðrænt