Lesbók Morgunblaðsins - 05.09.1992, Síða 4

Kynni mín af Sovét-
ríkjunum sálugu
Líklega hafa einhverjir ykkar orðið hissa, þegar
þið heyrðuð, að ég hefði verið beðinn um að
spjalla hér eitthvað við ykkur um kynni mín
af Sovétríkjunum á sinni tíð. Af hverju hann?
hafa einhverjir ykkar kannske hugsað. En skýr-
ingin er ósköp einföld. Ég var fyrsti íslenzki
ráðherrann, sem þáði boð stjórnarinnar í
Moskvu um að heimsækja Sovétríkin.
Það er kunnara en frá þurfi að segja, að
eftir byltinguna í Rússiandi 1917 höfðu hinir
nýju valdhafar mikinn áhuga á því að bjóða
til Sovétríkjanna ýmsum einstaklingum, eink-
fyrsta ár Viðreisnarstjórnarinnar var annað
að gera en að fara í slíka ferð, sem átti að
taka fjórar vikur. En ég fór ásamt konu
minni til Sovétríkjanna 1961.
Áður en af þeirri ferð yrði öðlaðist ég
dálítil kynni af miklum sovézkum vaida-
manni, Míkojan. Á síðasta starfsári stjórnar
Hermanns Jónassonar kom frétt um það í
Morgunblaðinu, að Mikojan, sem þá var vara-
forsætisráðherra Sovétríkjanna, myndi milli-
lenda á Keflavíkurflugvelli á leið vestur um
haf. Ég kom fyrstur til ráðherrafundar morg-
uninn, sem þessi frétt birtist. Hermann Jón-
asson spurði mig, hvort ég hefði heyrt Guð-
mund í. Guðmundsson tala um, hvernig yrði
væri nú starfsbróðir hans sem viðskiptaráð-
herra, svo að formlega væri ekkert við þetta
að athuga.
Ég hafði samband við sendiherra Sovét-
ríkjanna, sem ég var vel kunnugur. Spurði
ég hann, hvort hugsanlegt væri, að Míkojan
vildi hitta íslenzka blaðamenn. Hann kannaði
málið og sagði Míkjoan vera fúsan til þess.
Flugvélin átti að standa við í 2-3 tíma. Við-
skiptaráðuneytið boðaði því til blaðamanna-
fundar og móttöku á flugvellinum. Mætti þar
fjöldi blaðamanna og ljósmyndara með Matt-
hías Johannessen ritstjóra Morgunblaðsins
fremstan í flokki. Heppnaðist fundurinn afar
vel. Blaðamennirnir spurðu á ensku, en túlk-
ur úr sendiráðinu túlkaði yfir á rússnesku.
Ég sá hins vegar ekki betur en að Míkojan
skildi ensku spurningarnar, því að hann greip
stundum fram í fyrir túlkinum, eins og hann
væri að leiðrétta hann, þegar hann túlkaði
mál Míkojans yfir á ensku. Stór mynd af
Míkojan birtist daginn eftir á forsíðu Morgun-
blaðsins og merkilegt viðtal við hann. En
fundinum lauk áður en komið var að brottfar-
artíma vélarinnar, svo að Míkojan þáði að
skreppa í stutta bílferð um Suðurnes ásamt
sendiherra og túlknum.
II.
Gestgjafi okkar í Moskvu var menntamála-
„Þegar ég horfi til baka
yfír þróun heimsmálanna
undanfarinn aldar-
Qórðung kemst ég ekki
hjá því að veita því
eftirtekt, að svo virðist
sem ráðamönnum í
nágrannaríkjum
Sovétríkjanna,
austantjaldslöndunum
svokölluðu, hafí orðið
hinir gífurlegu ágallar
sovézka stjórn- og
hagkerfísins miklu fyrr
ljósir en valdamönnum í
Sovétríkjunum sjálfum.“
Míkojan varaforsætisráðherra Sovétríkjanna staddur á íslandi. Hann er sá með svarta hattinn og ræðir við sendiherra
Sovétríkjanna á Islandi. A bak við stendur greinarhöfundurinn, Gylfi Þ. Gíslason, þáverandi menntamála- og viðskiptaráð-
herra. Til hægri við hann er Jónas Haralz bankastjóri.
Eftir GYLFA Þ.
GÍSLASON
um menntamönnum og fulltrúum margs kon-
ar samtaka. Að lokinni heimsstyijöldinni síð-
ari var það stefna stjórnvalda í Sovétríkjunum
að gera samninga um menningarsamskipti
við önnur lönd. I því skyni buðu þeir til sín
menntamálaráðherrum hvaðanæva úr heim-
inum. Og í kjölfar slíkra menningarsáttmála
varð síðan mikið um alls konar gagnkvæmar
heimsóknir.
Ég varð menntamáiaráðhera í stjórn Her-
manns Jónassonar sumarið 1956, samsteypu-
stjórnar Framsóknarflokks, Alþýðubandalags
og Alþýðuflokks. Tveir fyrirrennarar mínir,
þeir Björn ólafsson og Bjarni Benediktsson,
höfðu fengið boð frá menntamálaráðherra
Sovétríkjanna um að heimsækja Sovétríkin.
Báðir afþökkuðu boðið. Þá voru tímar kalda
stríðsins. Stjórn Hermanns Jónassonar hafið
ekki setið ýkja lengi að völdum þegar mér
barst sams konar boð. Ég skýrði bæði utan-
ríkisráðherra, Guðmundi I. Guðmundssyni,
og Hermanni Jónassyni frá þessu og var það
síðan rætt í ríkisstjórninni. Hermann Jónas-
son kvaðst vera þeirrar skoðunar, að boðið
ætti að þiggja. Kaida stríðinu væri lokið. Og
Guðmundur í. Guðmundsson var á sama
máli. Ég tilkynnti því, að boðið væri begið.
Þótt síðar hafi verið sagt, að ég væri
ýmist að koma eða fara gaf ég mér samt
ekki tíma til þess að fara til Sovétríkjanna
fyrr en 1961. í stjóm Hermanns Jónassonar
var við margháttaða efnahagserfiðleika að
etja. Meðan stjórn Emils Jónssonar sat að
völdum 1959 voru tvennar kosningar. Og
tekið á móti honum. Ég sagði eins og satt
var, að ég hefði ekki heyrt hann minnast á
það. Þegar Guðmundur kom til fundarins
spurði Hermann um komu Míkojans. Guð-
mundur lét sér fátt um finnast og kvaðst
ekkert um hana vita. Hermanni brá auðsjáan-
lega og sagði eitthvað á þá leið, að lendingar-
leyfi hlyti þó að hafa verið veitt. Guðmundur
svaraði heldur kuldalega, að um það hefði
ekki verið sótt til utanríkisráðuneytisins,
heldur flugmálastjórnar og hefði hún veitt
það. Síðar um daginn talaði Hermann um
þetta við mig og hafði áhyggjur. Honum
fannst ekki hægt að láta varaforsætisráð-
herra Ráðstjórnarríkjanna lenda hér án þess
að tekið væri á móti honum af hálfu stjórn-
valda. Hann bað mig um að spytjá Guð-
mund, hvort hann féllist á, að ég gerði það,
enda hefði ég oft gegnt störfum hans. Ég
ræddi þetta við Guðmund og kvað hann það
góða lausn- á málinu, eins og komið væri.
En af einhvetjum ástæðum varð ekki af heim-
sókn Míkojans í það skiptið. Líklega hefur
þá ekkert orðið úr heimsókn hans til vestur-
heims.
En 1960, á fyrsta ári Viðreisnarstjórnar-
innar, gerðist hið sama. Míkojan er á leið til
Mexíkó að opna sovézka vörusýningu. Sendi-
ráðið sækir um leyfi tii lendingar til flugmála-
stjórnar og fær það. Aftur kom upp sama
vandamálið, Guðmundur sagði Olafi Thors
frá fyrra tilvikinu og kom þeim saman um,
að leysa vandann á sama hátt, að ég skyldi
taka á móti honum á Keflavíkurflugvelli. Ég
ráðherrrann, frú Jekaterína Fúrtseva, sem
var tiltölulega nýtekin við embætti, en var
mjög valdamikil, t.d. eina konan í fram-
kvæmdastjórn Kommúnistaflokksins. Við
vissum, að við áttum að heimsækja Moskvu
og Leníngrad, Sotsjí við Svartahaf, Tíblísí í
Georgíu og Taskjent og Samarkand í Úsbe-
kistan. Með okkur skyldi ávallt vera ráðu-
neytisstjóri í menntamálaráðuneytinu og
túlkur, menntaskólakennari í ensku, sem
verið hafði kynnir í sovézka sjónvarpinu á
heimssýningu í Brussel nokkru áður. Hún
varð raunar náinn vinur okkar og höldum
við enn bréfasambandi við hana.
Að morgni fyrsta dagsins í Moskvu heim-
sóttu við Fúrtsevu í menntamálaráðuneytið
og voru þar ýmsir embættismenn ásamt ráðu-
neytisstjóranum og túlk'Unum, sem höfðu
sótt okkur. Hún bauð okkur velkomin sagð-
ist aldrei hafa séð íslendinga áður, en ég
flutti stutt ávarp. Hún sagðist sjá, að við
ættum að vera í Bolsjoj-leikhúsinu um kvöld-
ið og talaði um það með mikilli hrifningu.
Sýna ætti Svanavatnið eftir Tsjækovskí og
væri þetta sýning til heiðurs Prasad Indlands-
forseta, sem væri í heimsókn ásamt konu
sinni, og mundi Maja Plísetskaja m.a dansa,
en hún var þá frægasta dansmær Sovétríkj-
anna og kannski alls heimsins. Fúrtsevu var
mikið niðri fyrir og sagðist hún mundi senda
leikhússtjóranum boð um, að hann hefði okk-
ur í stúku sinni og sýndi okkur leikhúsið, en
þarna yrðu helztu fyrirmenn Sovétríkjanna,
að vísu ekki Krústjoff, sem væri í Rúmeníu.