Lesbók Morgunblaðsins - 05.09.1992, Síða 5

Sýningin á Svanavatninu var stórkostleg.
Við sátum hjá leikhússtjóranum í stúku hans,
sem er hægra megin við sviðið. Að baki stúku
leikhússtjórans er lítið skrautlegt herbergi
með rauðum floshúsgögnum. Þar vorum við
í fyrra hléinu, leikhússtjórinn sagði okkur frá
leikhúsinu og sýningunni og við dreyptum á
freyðivíni. í seinna hléi var ætlunin að sýna
okkur bygginguna. Nokkur þrep voru úr
stúkunni niður á ganginn, sem var skreyttur
listaverkum. En þegar við öll - kona leikhús-
stjórans var þarna einnig sem og ráðuneytis-
stjórinn og túlkurinn - vorum komin niður
á ganginn kom eitthvert fát á gestgjafa okk-
ar. Jafnframt tókum við eftir því, að kona
og karl gengu í átt til okkar eftir löngum
ganginum og margt fólk í humátt á eftir
þeim. Konan og maðurinn reyndust vera
Fúrtseva og Míkojan, blaðskellandi, og heils-
uðu okkur öllum. Túlknum vafðist tunga um
tönn, en samt fengum við að vita, að Fúrtseva
og Míkojan hefðu setið saman á heiðurs-
svölunum hjá Prasad Indlandsforseta. Hún
hafði sagt Míkojan, að niðri hjá leikhússtjór-
anum væru íslenzkir gestir, sém hétu Gísla-
son. „Hvað er þetta,“ hafi þá Míkojan sagt.
„Hann tók á móti mér á Keflavíkurflugvelli
í fyrra. Ég verð að þakka honum fyrir síð-
ast.“ Pétur Thorsteinsson, sem var sendi-
herra í Moskvu, sagði mér, að það væri mjög
sjaldgjæft að ráðamenn Sovétríkjanna, sem
að vísu kæmu oft í Bolsjoj, kæmu út á gang-
ana, innan um almenna leikhúsgesti. Kynni
mín af sovézkum ráðamönnum þennan fyrsta
dag i Moskvu komu mér satt að segja mjög
á óvart. En þau báru vott mjög vingjamleg-
um og hlýjum manneskjum. Önnur kynni
voru með sama hætti. Þeir sovézku sendiherr-
ar, sem við höfðum kynnzt hér heima, höfðu
allir verið mjög geðþekkir menn, sem og
konur þeirra. Eg átti samt ekki von á jafn
óvæntu samtali og þarna átti sér stað.
IH.
Við áttum að dvelja í þijá daga í Sotsjí,
sem er fallegur sumardvalarstaður við
Svartahaf, enn fallegri en Jalta. Frá flugvell-
inum ókum við á bílum inn í bæinn. Þegar
við komum að bústað okkar mun klukkan
hafa verið milli fimm og sex. Þetta var glæsi-
legt hús í stórum garði. Sá sem tók á móti
okkur, vísaði okkur inn í rúmgóða íbúð,
þriggja herbergja, og gengt gegnum garð-
inn, beint niður að ströndinni. í miðri íbúð-
inni var borðstofa, hægra megin við hana
bókaherbergi, en vinstra megin svefnher-
bergi. Ég tók eftir því, að búið var að leggja
kvöldverð á borðstofuborðið, þar sem hefðu
getað matast um tuttugu manns. Borðið var
hlaðið kræsingum og mörg glös við hvem
disk, en þeir hins vegar aðeins tveir, hvor
sínum megin við mitt borðið. Það var ekki
laust við, að mér brygði, svo að ég spurði
konuna mína, hvort við ættum ekki að biðja
um að ráðuneytisstjórinn og túlkurinn borð-
uðu með okkur. Þegar hún kvað já við, sagði
ég það við túlkinn. Hún sagði, að þau borð-
uðu í matsal þar rétt hja, prýðisgóðum. Þeg-
ar hún sá, að ég var ekki ánægður, sagðist
hún skyldu kalla í forstjórann. Við hann sagði
ég, að okkur hjónunum hálfleiddist að borða
ein, samferðafólkið væri mjög skemmtilegt,
og þá Ijómaði hann og sagði, að enginn vandi
væri að bæta út þessu. Fyrr en varði voru
komnir tveir nýir diskar á borðið. Þama borð-
uðum við saman í þrjá daga og spjölluðum
saman á ströndinni, en góð spilda fyrir fram-
an húsið var afgirt og sáum við ekkert til
þeirra, sem voru í næstu húsum.
Borgarstjórinn í Sotsjí bauð í siglingu
meðfram stöndinni. Þar stóð hvert sumar-
búðaháhýsið við hliðina á öðm, hús tré-
smiða, hús málara o.s.frv. var okkur sagt,
glæsileg hús. í bók um Sotsjí, sem borgar-
stjórinn gaf okkur, sáum við m.a. myndir
af fjölda háhýsa verkalýðsfélaga, en engin
af húsinu, sem við bjuggum í. Síðar var okk-
ur sagt, að í þessu húsi væra einkaíbúðir
ráðherra og hefðum við eflaust búið í íbúð
Fúrtsevu. Aldrei væm myndir af slíkum hús-
um í myndabókum.
IV.
Við heimsóttum Tíblísf, höfuðborg Georgíu
og Grúsíu, og vomm þar í tvo daga. Það
leyndi sér ekki, að þar býr önnur þjóð en í
Rússlandi og talar annað mál. Þegar við lent-
um á flugvellinum var þar kominn mennta-
málaráðherra Georgíu ásamt embættismönn-
um og túlki. Hann bauð okkur velkomin með
ræðu á þjóðtungu sinni, hún var túlkuð á
rússnesku, en túlkur okkar þýddi hana á
ensku. Hún var mjög vinsamleg og hlýleg.
Ég svaraði á ensku, túlkur okkar þýddi á
rússnesku, en túlkur menntamálaráðherrans
yfir á grúsísku. Seinna komst ég að raun
um, að menntamálaráðherrann talaði talsvert
í ensku, svo að allar þessar þýðingar voru
ekki bráðnauðsynlegar. En jafnframt skildist
mér, að það samrýmdist ekki þjóðarstolti
Grúsíumanna að tala annað en eigjn tungu,
þegar tekið væri á móti erlendum gestum.
Jafnsjálfsagt væri hitt að nota alríkistung-
una, rússnesku, þegar um gesti frá Moskvu
væri að ræða.
í veizlu, sem okkur var haldin í fornri höll
í hlíðum ofan við Tíflis var mikið af lista-
mönnum, rithöfundum og tónlistarmönnum.
Þar var mikið spilað og sungið. Og söngurinn
var hvorki einraddaður, tvíraddaður, þrí- eða
fjórraddaður. Hann var fjölraddaður í orðsins
fyllstu merkingu. Hver virtist syngja með
sínu nefi, en úr varð hinn fegursti samhljóm-
ur. Þessu fólki virtist tónlist i blóð borin.
Ég gæti haldið lengi áfram að segja frá
fjölmörgu, sem fyrir augu og eyru bar, t.d.
í Leníngrad eða Pétursborg og í Úsbekistan,
þar sem við heimsóttum Tasjkent og Samark-
and og vorum þá komin á slóðir Þúsund og
einnar nætur. Én alls staðar hittum við fyrir
framúrskarandi geðþekkt fólk, hlýlegt og
skemmtilegt, hvort sem um var að ræða
Rússa, Grúsíumenn eða fólk af ólíkum kyn-
stofnum, sem aðhylltist múhameðstrú. Þeim
mun hörmulegra er að fréttá af því, að nú
skuli ólíkar þjóðir í fyrrum Sovétríkjunum
berast á banaspjót.
V.
Síðar kom ég tvívegis til Sovétríkjanna. í
fyrra skiptið var ég sumarið 1968 sendur
þangað af ríkisstjórninni sem viðskiptaráð-
herra. Með mér var Þórhallur Ásgeirsson,
ráðuneytisstjóri í viðskiptaráðuneytinu, en
sendiherra í Moskvu var þá dr. Oddur Guð-
jónsson og fyrsti sendiráðsritari dr. Hannes'
Jónsson. Svo var mál með vexti, að samning-
ar um olíu- og benzínviðskipti höfðu jafnan
verið í dollurum, en samningar um fiskút-
flutning í sterlingspundum. í nóvember 1967
hafði sterlingspund lækkað verulega gagn-
vart dollar. Við það hækkaði olíuverð til Is-
lands og verð á fiski til Bandaríkjanna. En
hækkun varð hins vegar ekki á þeim fiski,
sem fluttur var út til Sovétríkjanna til mót-
vægis við þá hækkun, sem varð á olíu- og
benzíninnflutningi .þaðan. Voru íslendingar
því komnir í verulega skuld við Sovétríkin.
Af þessu höfðu bæði olíu- og benzíninnflytj-
endur sem og fiskútflytjendur miklar áhyggj-
ur. Mikilvægast var talið, að framvegis yrði
bæði inn- og útflutningur í sömu mynt, helzt
dollurum, og reynt yrði að jafna þann mikla
halla, sem orðið hefði á viðskiptunum vegna
verðhækkunar á olíu og benzíni.
Sendiherra Sovétríkjanna, sem við Þórhall-
ur vorum báðir vel kunnugir, kom út á flug-
völl til þess að kveðja okkur. Jafnframt sagð-
ist hann hafa mjög góð tíðindi að segja okk-
ur. Það yrði sjálfur aðalviðskiptaráðherra
Sovétríkjanna, Patolísjev, sem mundi ræða
við okkur. Þegar upp í flugvélina var komið,
sagði Þórhallur, að ekki væri gott að vita,
hvernig bæri að skilja þetta. Viðskiptaráðu-
neytið væri skipt í nokkrar ileildir eftir heims-
hlutum. Hingað til hefði .iðstuðarráðherrann
fyrir Vestur-Evrópu, Kúsmín, alltaf annast
viðræður við ísland, þegar þær hefðu farið
fram í Moskvu, en ráðuneytisstjóri hans,
Mansjúlo, venjulega, þegar þær hefðu farið
fram í Reykjavík. En Þórhallur var allra
manna kunnugastur viðskiptunum við Sovét-
ríkin, alveg frá því að þau hófust um miðjan
sjötta áratuginn. Þórhallur sagði, að Patol-
ísjev hefði aldrei komið nálægt þessum við-
skiptum, enda væri þau býsna lítil á þeirra
mælikvarða. Honum datt í hug, að nú kynni
að vera stungið upp á auknum samskiptum,
þegar íslenzkur viðskiptaráðherra kæmi í
fyrsta sinn til Sovétríkjanna, t.d. boðin lán
til framkvæmda, en á slíkt hafði oft áður
verið minnzt af hálfu sendiráðsins í Reykja-
vík.
Þegar við komum til Moskvu og hittum
dr. Odd og dr. Hannes kom í ljós, að þeir
vissu um, að Patolísjev mundi koma á fund-
inn daginn eftir og var ástæðan hulin ráð-
gáta, einkum þar eð yfir stæði fundur í
Æðsta ráðinu, þar sem ráðherrann þyrfti
auðvitað að vera. Okkur kom saman um, að
ef lánveitingar eða eitthvað utan við það
vandamál, sem okkur var falið að fjalla um,
bæri á góma, skyldi ég segja, að ég hefði
aðeins umboð til þess að ræða um skuldina
og auðsyn þess að viðskiptin yrðu framvegis
í sama gjaldeyri.
Samkvæmt fyrri reynslu var gert ráð fyr-
ir a.m.k. tveggja daga fundarhöldum. Kl. 10
næsta morgun komum við í viðskiptaráðu-
neytið og voru þar þá Patolísjef, Manjúlo og
nokkrir fleiri embættismenn, ásamt túlk, en
við fjórir Islendingarnir hinum megin við
borðið. Patolísjev bauð okkur hlýlega velkom-
in og ég gerði siðan grein fyrir erindi okkar
í ýtarlegu máli. Það fór ekki dult, að Patol-
ísjev var áhrífamikill maður. Hann spurði
aðstoðarmenn sína ýmissa spurninga á rússn-
esku, en svör hans voru jafnan túlkuð á
ensku, þótt okkur sýndist hann ekki þurfa á
túlk að halda yfir á ensku. Um tólfleytið var
viðræðunum lokið. Patolísjev hafði fallist á,
að allir kaup- og sölusamningar yrðu fram-
vegis gerðir í dollurum og að Sovétmenn
myndu auka kaup á íslenzkum afurðum til
þess að jafna viðskiptareikning ríkjanna fyr-
ir árslok 1968, ef ekki yrði ágreiningur um
verð.
JJndir því, að Patolísjev skyldi ræða við
okkur bjó auðsjáanlega ekkert sérstakt, ann-
að en það að sýna litlu ríki norður í höfum
sóma og vinsemd.
Þriðja og síðasta heimsókn mín til Sovét-
ríkjanna átti sér stað nokkrum árum eftir
að ég lét af starfi ráðherra, en þá bauð
Moskvu-háskóli okkur hjónum til Sovétríkj-
anna og skyldi ég halda fyrirlestur um efna-
hagslíf íslands í alþjóðamáladeild háskólans.
Gerði ég það og voru áheyrendur kennarar
og elztu stúdentar í deildinni. Ýmsar skyn-
samlegar fyrirspurnir voru bornar fram eftir
fyrirlesturinn. Én það, sem ég þó fyrst óg
fremst man eftir, var, að flestir stúdentanna
voru í bláum kakíbuxum og alþekkt amerískt
vörumerki saumað á rassvasann. Mér var
seinna sagt, að verksmiðja í Moskvu fram-
leiddi þessar buxur í takmörkuðu magni, en
stúdentar í alþjóðadeildinni hefðu heimild til
þess að kaupa þær.
VI.
Þegar ég horfi til baka yfir þróun heims-
málanna undanfarinn aldarfjórðung kemst
ég ekki hjá því að veita því eftirtekt, að svo
Jekaterína Furtseva, sem þá var
menntamálaráðherra Sovétríkjanna.
virðist sem ráðamönnum í nágrannaríkjum
Sovétríkjanna, austantjaldslöndunum svo-
kölluðu, hafi orðið hinir gífurlega ágallar
sovézka stjórn- og hagkerfisins miklu fyrr
ljósir en valdamönnum í Sovétríkjunum sjálf-
um. Hið sama má raunar segja um forystu-
menn í kommúnistaflokkum Vesturlanda og
þeim flokkum, sem stóðu þeim næstir. Á sjö-
unda áratugnum var okkur hjónum boðið til
nokkurra austantjaldsríkja. Þegar góð kynni
höfðu tekizt við gestgjafana brást það ekki
að einhver gamansaga var sögð um skipulag-
ið í Sovétríkjunum eða einhveija valdamenn
þar.
Menntamálaráðherra Ungveijalands bauð
okkur einu sinni í heimsókn. Hún varð merki-
leg að því leyti, að túlkur okkar í þeirri ferð
var Aníkó Nagy, sem þá var stúdent í norræn-
um fræðum við háskólann í Búdapest, hlaut
í framhaldi af heimsókn okkar ungverskan
og íslenzkan styrk til náms í íslenzku við
háskólann hér, kom hingað tvívegis, lærði
íslenzku fullkomlega, er nú kennari í Norður-
landamálum við háskólann í Búdapest og
hefur nýlega gefið út þýðingu sína á Eddu-
kvæðum á ungversku. Menntamálaráðherr-
ann ungverski reyndist frábær gáfumaður
og skemmtilegur að auki. Sunnudaginn sem
við dvöldum þarna, buðu þau hjónin okkur
að Balatonvatni, þar sem er mikil náttúrufeg-
urð og andrúmsloft, sem fyllir Ungveija svip-
aðri tilfinningu og við finnum á Þingvöllum.
Þarna var spjallað af mikilli hreinskilni um
allt milli himins og jarðar. Það leyndi sér
ekki, að ungverski menntamálaráðþerrann
var ekkki ýkja hrifinn af áætlunarbýuskap
Sovétmanna í skóla- og vísindamálum. Hann
spurði okkur, hvort við hefðum séð aðalfjöl-
leikaflokk Sovétríkjanna. Við héldum það nú
og sögðumst, eins og satt er, aldrei hafa séð
glæsilegri fjölleikasýningu. Þá sagði ung-
verski ráðherrann, að einu sinni hafi fjölleika-
flokkurinn verið á ferð um öll Sovétríkin.
Forstjórinn hafi þá viljað fá bæði dýrunum
og mönnunum dálitla hvíld og valið til þess
nágrenni lítils bæjar, þar sem eingöngu voru
rannsóknarstofnanir, sem störfuðu í þágu
Rauða hersins. En sirkusstjórinn var stoltur
maður og vidli gjarnan sýna vísindamönnun-
um, að þeir í sirkusnum kynnu líka sitt fag.
Þess vegna sagði hann við stærsta og virt-
asta ljónið í sirkusnum, að það skyldi fra inn
í bæinn á hveijum morgni klukkan níu, ganga
um og sýna sig, en koma síðan heim klukk-
an fimm. Og þetta gerði ljónið í fimm daga.
Sirkusstjórinn frétti, að ljónið væri mikill
auðfúsugestur í bænum, ekki aðeins hjá börn-
um, heldur ekki síður hjá fullorðnum sem
einnig þyrftu sannarlega á einhverri tilbreyt-
ingu að halda. En á sjötta degi kemur aðalfor-
stjóri rannsóknarstofnananna á fund sirkus-
stjórans, er mikið niðri fyrir og spyr, hvort
það sé satt, að hann hleypi stóru ljóni dag-
lega inn í bæinn. Sirkusstjórinn kveður já
við og segist ekki vita betur en að ljónið sé
feyki visælt í bænum. Þá æsist vísindafor-
stjórinn um allan helming og spyr, hvort sirk-
usforstjórinn viti, hvað ljóniið hafi gert af sér
í gær. Nei, það vissi sirkusforstjórinn ekki.
„Það át þvottakonu í rannsóknarstofunni
minni,“ sagði vísindaforstjórinn. „Það getur
ekki verið,“ sagði sirkusstjórinn. „Ljónið mitt
étur ekki manneskjur. En það er velkomið
að spyija ljónið hvað hafí gerzt, þegar það
kemur heim í dag klukkan firnrn." Svo þegar
ljónið kemur heim spyr sirkusforstjórinn,
hvort það hafi étið þvottakonu á rannsóknar-
stofu í gær. „Já,“ segir Ijónið. „Hvað se-
girðu," segir sirkusforstjórinn, „þú veizt þó,
að þú átt ekki að éta manneskjur." „Nei,
hvernig átti ég að vita það. Ég var búinn
að éta einn víndamann á dag í fimm daga,
og enginn hafði sagt neitt!“
Nokkru eftir að ég lét af þingmennsku
1978 vorum við hjónin boðin til Póllands og
skyldi ég halda fyrirlestur við háskólann við
Varsjá, en þangað höfðum við komið áður.
Að loknum fyrirlestrinum var mikil veizla
og mikill gleðskapur. Einn helzti hagfræðing-
ur Pólveija var veizlustjóri, sat á milli okkar
hjónanna og reyndist hinn skemmtilegasti.
Meðal annars, sem hann sagði við okkur,
var, að auðvitað vissum við að Brésnef væri
nýorðinn sjötugur, eri spurði, hvort við viss-
úm, að móðir hans væri enn á lífí. Hún hefði
eignazt hann tvítug og hefði alla tíð búið
hjá honum. Nú væri hún orðin níræð og orð-
in býsna lasin. En hún byggi í einkabústað
sonar síns fyrir utan Moskvu og hann léti
sér einstaklega annt um hana. Þegar hún
vaknaði kvíðin á morgnana þreyttist hann
ekki á að brýna fyrir henni að láta sér líða
vel og njóta lífsins, hún skyldi minnast allra
kæliskápanna og frystikistnanna, sem væru
fullar af gómsætum mat frammi í eldhúsinu,
— svo gæti hún á daginn gengið um í aldin-
garðinum, hann væri vel varinn, — og ef
hana langaði í bílferð, þá vissi hún að hann
ætti marga bíla og þyrfti ekki annað en að
veifa hendi, þá yrði hún sótt og henni skilað
aftur heim. En einn morgun, þegar henni
leið sérstaklega illa og sonur hennar lagði
sig mjög fram um að hughreysta hana, bætti
hún alvörugefin við: „En hefur þér, elsku
Leoníd minn, aldrei dottið í hug, að helvítis
bolsévíkarnir taki upp á því að gera byltingu
og taka þetta allt saman af okkur?“.
VII.
Það fólk, sem ég kynntist í þrem ferðum
til Sovétríkjanna, var framsúrskarandi vin:
gjarnlegt fólk, hlýlegt, glatt og vel gefið. í
lok fyrstu heimsóknarinnar 1961 bauð ég
Fúrtsevu í heimsókn hingað til lands, en til
þess hafði ég umboð ríkisstjórnarinnar. Hún
kom strax næsta sumar í fylgd með dóttur
sinni. Það var fyrsta utanlandsferð hennar,
en síðar átti hún eftir að fara víða og reyn-
ast góður fulltrúi lands síns. Hér kynntist
hún mörgu fólki og allir báru henni sömu
söguna. Hún hefði glæsilegt viðmót, væri
menntuð gáfukona. Matthías Jóhannessen
birti við hana mjög snjallt viðtal í Morgun-
blaðinu og hún lét afar vel af viðræðunum
við hann.
Nú virðist framtíð þeirra landa, sem áður
voru Sovétríkin, í nokkurri óvissu og sömu-
leiðis örlög þeirra mörgu tuga þjóða og þjóð-
flokka, sem byggðu þessi lönd. En slavarnir
í Sovétríkjunum, og þá fyrst og fremst Rúss-
ar, eiga tvímælalaust mikla framtíð fyrir
höndum. Rússar eru gáfuð og merk þjóð.
Sú þjóð, sem ól Púsjkín, Tolstoj og
Dostojevski, hlýtur að eiga áframhaldandi
áhrif í vændum. Og snillingar munu auðvitað
sigla í kjölfar Tsjækovskís og Sjostakovitsj.
Það tekur tíma að læra á lýðræði. Og það
tekur enn lengri tíma að koma á fót efnahags-
kerfi, sem grundvallast á fijálsum viðskipt-
um, en verður jafnframt að gæta mannúðar
og réttlætis. En Rússar og aðrir slavar ættu
að geta það ekki síður en aðrar þjóðir, ger-
manskar og rómverskar.
Erindið var flutt á hádegisverðarfundi Rotary í
Reykjavik 22. apríl 1992.
LES8ÓK MORGUNBLAÐSINS 5. SEPTEMBER 1992 5