Lesbók Morgunblaðsins - 05.09.1992, Síða 6

Frá slóðum
Jóns Indíafara
að var sól yfir sundum þegar við Vigurfrændur
sigldum yfír Seyðisfjörð og Álftafjörð við Djúp
30. júní í sumar. Hesturinn, fegurstur fjalla,
Kofrinn og Sauratindar blasa við í sumarblíð-
unni, en Súðavíkurhlíðin hrímuð efst eftir ný-
Séð yfir Súðavíkurkauptún.
Ljósm.: S.Bj.
Heimsókn í ÁlftaQörð í
sól og sumri. Þar eru
ættarslóðir Jóns
Indíafara og þangað
hvarf hann aftur eftir að
hann kom úr sinni miklu
reisu.
Eftir SIGURÐ
BJARNASON
legt júníhret. Erindi okkar er að heimsækja
slóðir Jóns Indíafara, sem fæddist 4. nóvem-
ber 1593 að Svarthamri í Álftafirði, eða fyr-
ir tæpum 400 árum. Hann lést 2. maí 1679
nær 86 ára gamall að Eyrardal í Álftafirði.
En hvað var merkilegt við þennan fátæka
sveitadreng fram yfir marga_ aðra íslenska
Jóna sem lifað hafa og dáið á íslandi gegnum
aldimar? Er það ómaksins vert að rifja nú
sögu hans upp í örfáum dráttum. Eg ætla
mér ekki þá dul, að segja mikið nýtt af þeirri
sögu. En sjálfur hefur Jón skráð hana í nær
500 blaðsíðna ævisögu sinni er hann reit á
gamals aldri árið 1661. Þessvegna lifir saga
þessa sérkennilega ævintýramanns.
Ámi Magnússon frá Geitarstekk í Dala-
sýslu fór frá góðu búi og fjölskyldu 27 ára
gamall og lagðist í siglingar til fjarlægra
landa. Hann var fyrsti Islendingurinn, að því
er vitað er, sem heimsótti Kína á dönsku
herskipi árin 1759 til 1760 en sneri heimleið-
is 1761.
Jón Indíafari var fyrsti íslendingurin sem
heimsótti Indland árin 1622 til 1625. Báðir
skrifuðu þeir frægar ferðasögur um ævintýri
sín. En ólíkir menn voru þeir samt. Ámi frá
Geitastekk skrifaði sína sögu í Garpsdal í
Barðastrandasýslu. Fór síðan aftur til útlanda
og lést norður í Thy (Þjóðu) við Limafjörð á
Jótlandi og er talinn grafinn þar. Hafði hann
stundað þar bamakennslu.
En Jón Indíafari hafði ekki frið í sínum
beinum fyrr en hann komst heim til íslands
aftur eftir ellefu ára heimsflakk. Veit ég ekki
betur en að bein hans hvíli við kirkju hans
að Eyri í Seyðisfirði við Djúp. Foreldrar Jóns
Indíafara voru Ólafur Jónsson og Ólöf Þor-
steinsdóttir. Um langafa sinn, Þorgrím Jóns-
son, segir Jón að hann hafí verið „mikil-
menni og nafnfrægur maður þó eigi væri
hann stórríkur. Hann hafði bústað sinn lengi
í Æðey í sókn Snæfjallakirkju". Um föður-
móður sína, Bríeti Þórðardóttur segir hann
að hún hafi verið: „fróm kvinna". Móðir hans
hafði verið: „norðlensk að ætt í Miðfírði uppal-
in, af göfugum ættstofni upprunnin".
Má af þessum ummælum marka að Jón
lætur vel af ætt sinni og uppruna, enda ekki
ástæða til annars. Hann getur þess einnig
að „mínir sálugu foreldrar áttu fjórtán böm
sín í milli í heiðarlegum hjúskap, og af þeim
komust ekki utan þijú til aldurs sem var
Halldór, Þóra og ég“.
Víkjum nú að ættarslóðum Jóns Indíafara
í Álftafirði, er ég heimsótti í sumar eins og
fyrr segir.
Svarthamar stendur í innanverðum fírðin-
um niður við sjó. Er þaðan fögur útsýn yfir
fjarðarbotninn og inn með firðinum. Þar búa
Höfnin í Súðavík. Togarinn Bessi við bryggju á sjómannadaginn í sumar.
Ljósm.: S.Bj.
Svarthamar þar sem Jón Indíafarí fæddist, séð út Álftafjörð.
Ljósm. S.Bj.
nú ung hjón, Þorbjörg Sigurðardóttir frá
ísafírði og Guðmundur Halldórsson, er var
sex mánaða gamall er hann flutti þangað.
Er hann systursonur Georgs Guðmundssonar
sem er sonur Guðmundar Guðbrandssonar frá
Drangavík í Strandasýslu. Flutti hann þaðan
til Álftafjarðar.
Ungu hjónin á Svarthamri una þar vel ráði
sínu og hafa þar um þijú hundruð fjár. Ekki
hafa foreldrar Jóns Indíafara verið svo fjárrík.
Svarthamarsfjall, Kofri og Sauratindar
gnæfa yfir vestanverðum firðinum. Undir-
lendi er þar ekki mikið en grösugt.
Á þessum slóðum hefst veraldarsaga Jóns
Indíafara. Strax í bemsku ber til tíðinda í
lífí hans.
„Þá ég var fímm ára gamall því nær í
bæjarlæknum í Svarthamri í minni sjálfs-
vöggu drukknaður, sem vera átti skipsmynd,
hefði ei mína sáluga móðir svo fljótt að borið“.
Þegar hann er átta ára er hann nærri
drukknaður í „þeirri stóru Fjarðará". „í þriðja
sinn á sama ári er ég var sendur inn yfír
Ósa eftir mönnum í kaupstaðarferð lá mér
við í Seljalandsós af hesti að flotna".
■ í fjórða lagi „anno 1615 á mínu tuttugasta
og öðru ári lá mér við úr Dvergasteinshlíð
um veturinn mér til heljar að hrapa, svo ég
fékk yfir 40 köst og kom ég jafnan niður á
bakið“.
Fleiri hrakföllum varð Jón fyrir í bemsku
sinni í Álftafírði. Þakkar hann skapara sínum
fyrir undursamlega björgun úr margvíslegum
háska meðal annars með þessum orðum:
„Ég má segja guð hafí varðveitt mig í lofti,
á jörðu, í vötnum, við mararbotn og í eldi
undir skmggum og reiðarslögum".
Þegar Jón á Svarthamri er tuttugu og
tveggja ára tekur vemlega að bera til tíðinda
í lífí hans. Hann var þá vorið 1615 við fískút-
vegun í Seljadal á Óshlíð, stutt utan við Hnífs-
dal. Var sá staður kallaður Rómaborg og „að
róa í Róm“ að vera þar við fiskveiðar. Þá ber
svo við „um voiið fyrir Krossmessu að eitt
engelskt skip upp á 50 lestur sleit upp frá
Vestmannnaeyjum í miklum stormi og hleypti
inn á ísafjarðardjúp og lagðist framundan
þeirri veiðistöð er Rómaborg nefnist, hvar ég
var við fiskútvegun".
Ævintýraþráin hefur þá tekið hinn unga
Álftfirðing föstum tökum. Hann fer um borð
í skipið, hittir skipstjóra þess að máli og hef-
ur enga vafninga á um ákvörðun sína, en
ræður sig, „án vitundar minnar elskulegu
móður til fars og útferðar með þessum
manni“.
Að þremur dögum liðnum finnur hann svo
móður sína og fær samþykki hennar við ráða-
gjörð sína. Faðir hans hafði látist þegar Jón
var sex ára gamall.
Jónsmessukvöld um náttmálabil kvaddi
hann móður sína og flytja Halldór bróður
hans, mágar og bestu vinir hann um borð í
skipið, sem sigldi síðan burt af Ísafjarðar-
djúpi til hafs. Gerði á þá mikið landnyrðings-
veður. Misstu þeir 10 tunnur lýsis og átti Jón
eina þeirra. Hleyptu þá vestur til Tálknafjarð-
ar. Þar gerði presturinn sr. Guðmundur
SKúlason, tilraun til þess að telja hann af
Englandsferðinni. En „presturinn varð af að
láta og skildum vér svo að gjörðri bæn og
blessan yfír mér og minni ferð“.
Þar með er teningnum kastað. Álftfírðing-
urinn er lagður af stað til Englands. Er Is-
land var horfið rak „stórmótviðri af suðaustri
í gegn oss“. Síðar er þeir náiguðust England
„hljóp á æðistormur mikill á norðvestri". Þar
forgengu tvö skip um kvöldið, og seglrá brotn-
aði á skipi Jóns. Hafa þeir síðan viðkomu í
Jarmoð og sækir skipherra þar kirkju. „Voru
þar miklar klukkur sem frábært hljóð af sér
gáfu og vítt um kring tilheyrðist".
Segir nú ekki frekar af ferðinni fyrr en
þeir koma í heimahöfn skipstjóra í Harwich.
Er honum þar vel tekið. Fer þaðan til London
þar sem hann verður fyrir því áfalli að hann
er rændur farangri sínum. Kemst síðan til
Kaupmannahafnar og um það leyti í danska
herþjónustu sem byssuskytta. Fer í siglingar
um Norðurhöf með Jörgen Daae aðmírál árið
1616 og kemur þá við í Noregi. Árið 1617
er hann í siglingum með Kristjáni konungi
fjórða og verður málkunnugur honum. Vorið
1619 er hann á Kronborgarsloti. Haustið
1619 er hann aftur kominn til Kaupmanna-
hafnar, lendir þar í klandri við Týhúsið og
er settur í Bláturn (fangelsi) fyrir misskilning.
Gengur þannig á ýmsu fyrir Jóni. En haust-
ið 1622 fer hann til Björgvinjar með Krist-
jáni fjórða og 8. október það ár fer hann til
Indlands. Þar stórslasast hann á báðum hönd-
um, er hann skýtur af fallbyssu á herskipinu,
sem var vopnað kaupfar.
Jón segir að Kristján konungur hafí spurt
sig, „hvort hann hafi í skóla gengið því ég
sjái út til þess að ég hafí lærðra manna yfírlit".
Jón á Svarthamri var eins og áður er get-
ið byssuskytta í danska flotanum en þann
titil höfðu þeir menn á þeim tíma er voru
hermenn í fallbyssuliðinu, segir Sigfús Blön-
dal sem ritar formála og athugasemdir við
ævisögu Jóns Ólafssonar er í fyrsta skipti var
gefin út af Hinu íslenska Bókmenntafélagi í
Kaupmannahöfn árin 1908 til 1909. Þeir
fengu í mála minnst 9 dali á hveiju misseri.
Einkennisbúningur þeirra var rauður og gul-
ur. Þeir voru notaðir í danska sjóhemum,
Týhúsinu og í Krónborgarkastala.
Kristján fjórði spurði Jón Ólafsson ýmsra
spuminga um ætt hans og uppmna meðal
annars hversvegna hann hefði farið með
enskuskipi af íslandi. Svarar Jón öllum spurn-
ingum konungs greiðlega og hlýtur að launum
tólf marka vínstaup. Segir hann að „upp frá
þessu ávarpaði kóngur mig þráfalt með ljúf-
legu ávarpi hvar hann sá mig“. Nú er þess
að geta að Jón hafði innskrifað sig „í regist-
ur þeirra manna sem til Indía voru taxeraðir
og var hveijum af oss tveggja mánaða pening-
ar út í hönd afgreiddir, fyrr en afreistum".
Er ekki að efa að hann hefur notað þá pen-
inga vel áður en lagt var af stað í hina miklu
reisu. Kveður hann síðan vini sína í Höfn
með góðum óskum um „lukku aftur að
6