Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1992, Síða 2

KRISTJÁN J.
GUNNARSSON
Vetrarverk
Óðum líður á haustið
og akurliljumar falla
því upplýsing norðurslóða
í sumar
var rekin með greisluhalla.
Jafnvægi milli myrkurs
og Ijóss
er í alheimsins gangverki
undirstöðuliður
og því verður Drottinn
daginn að skera niður.
Frá nóttu til nætur
verður það aukin vinna
að vefja myrkrið
innan í sængurfötin.
En sængin slitnar
í vetur
og vorið
gægist að lokum
forvitið
gegnum götin.
Heims-
reisan
Þetta ferðalag
planlaust
stjórnlaust
vitlaust.
Þessi ferðaskrifstofa
ábyrgðarlaus.
Þessir sölumenn
heimsreisunnar
prókúrulausir.
Þessir ferðalangar
umkomulausir
að hringja
í forstjórann
og kvarta.
Þessi farsími
sambandslaus
gagnslaus.
Þessi hæstráðandi
drottnari
áhyggjulaus
með leyninúmer
sem enginn þekkir.
Skák
Með opnunarleiknum
ég ákvað að fórna peði.
Ætlaði mér að vinna
skiptamun.
Leikfléttan tvinnast.
Lagt er allt að veði.
Lokasókn
og hrun.
Höfundur er fyrrverandi fræðslustjóri.
Leiðrétting
í grein Sigurðar Bjarnasonar frá Vigur í
síðustu Lesbók um gamalt hús á sjávarbakk-
anum, var minnst á Ólaf prófast á Stað á
Reykjanesi. En hann hét fullu nafni Ólafur
E. Johnsen. Sonur hans og Sigríðar Þorláks-
dóttur, konu hans, var m.a. Þorlákur Ó.
Johnson, kaupmaður í Reykjavík. Skal þetta
hérmeð áréttað.
í reykvískri verslun um 1910, sennilega Edinborgarverslun.
KONURINN FYRIR
BÚÐARBORÐIÐ
Eftir GUÐJÓN
FRIÐRIKSSON
Fram undir aldamótin 1900 einskorð-
aðist vinna kvenna mjög við hefð-
bundin heimilisstörf í höfuðstað
íslands. Flestar þeirra voru hús-
mæður eða vinnukonur. Margar
þessara kvenna gripu þó í einhveija launa-
vinnu þegar hún gafst, svo sem fiskvinnu.
Nokkur hópur kvenna lifði svo í lausa-
mennsku og voru það oft fyrrverandi vinnu-
konur, útslitnar og gamlar, sem urðu að
hafa ofan af fyrir sér með þvottum, sauma-
skap, kúarekstri, mótekju, vatnsburði, upp-
og útskipun eða annarri tilfallandi vinnu.
Einu konurnar í embættismannastétt voru
ljósmæður, en í verslunar- og iðnaðarstétt
voru engar ef frá eru taldar nokkrar sauma-
konur. Sighvatur Bjarnason segir í fyrir-
lestri sínum um verslunarlífið í Reykjavík
um 1870 að enginn kvenmaður hafi þá ver-
ið fastur starfsmaður við verslun. Þær kom-
ust ekki hærra en að bera vörupoka á bak-
inu eða á handbörum eða þegar best lét að
„sortéra" eða flokka ull í pakkhúsi. Eftir
1880 fór smám saman að verða breyting á
þessu og einkum eftir aldamót tóku reyk-
vískar konur að stunda störf, sem einungis
karlmenn höfðu sinnt áður, og var það til
merkis um nýjan hugsunarhátt og breyting-
ar á atvinnuháttum þjóðarinnar. Fáeinar
konur, aðallega úr efri stéttum, fóru að
stunda atvinnurekstur upp á eigin spýtur
en aðrar réðu sig til starfa sem búðardömur
og skrifstofustúlkur.
Fyrir 1880 voru búðirnar í Reykjavík eins
konar allsheijarkramvörubúðir þar sem öllu
ægði saman. Og það sem meira var. Búðirn-
ar voru jafnframt helstu krár bæjarins. Þar
hímdu karlarnar hvenær sem því var við
komið og keyptu ódýrt brennivín eða sníktu
það. Auk þessa voru búðirnar yfirleitt sóða-
legar, dimmar og kaldar og þvj ekki beint
aðlaðandi fyrir kvenfólk. Sómakærar konur
voguðu sér varla inn fyrir dyr þar vegna
brennivínsberserkja sem alltaf mátti eiga
von á og áttu það til að senda þeim tóninn.
Guðrún Borgfjörð kom ung stúlka til
Reykjavíkur árið 1865 til að setjast þar að
ásamt foreldrum sínum og systkinum. Hún
segir í endurminningum sínum: „Það var
varla komandi inn fyrir kvenfólk í margar
búðir, því að vanalega, þegar þær fóru út,
kom gusa af ýmsum ókvæðisorðum á eftir
þeim og náttúrlega hlátur með... Ég segi
fyrir mig, að ég fór aldrei í þá búð, nema
ég væri knúð til þess.“ Ef virðulegar frúr
eða heldri manna dætur komu inn í verslun
í höfuðstaðnum var þeim boðið bak við inn
fyrir búðarborðið til þess að þær þyrftu
ekki að standa innan um „dónana“. Um-
komuleysi fátækra kvenna, sém ekki hlutu
slíka meðhöndlun, má skynja í grein sem
óþekktur sveitakarl skrifaði í eitt blaðanna
árið 1895:
„Kvenfólk er oft, ef ekki eru frúr, ríkis-
mannakonur eða ásjálegar yngismeyjar og
þessleiðis fólk, látið standa fyrir utan búðar-
borðið, innan um misjafnlega siðaða karl-
menn, þangað til einhver mannúðlegur mað-
ur kemur þeim á framfæri. Kvenfólk þarf
þó oft að fá fljóta afgreiðslu, þó það sé
fátækt, það getur verið móðir, sem þarf
einhvers með handa sjúku barni, sem hún
hefur orðið að skilja eftir eitt heima ...“
Um og eftir 1880 fór aðeins að bera á
nýjum brag í verslunarháttum í Reykjavík
og aukinni samkeppni. Kaupmenn sáu sér
hag í því að reyna að laða kvenfólk að versl-
unum með því að hafa vefnaðarvöru í sér-
stökum deildum þar sem þær gátu verið í
friði fyrir óknyttastrákum og fylliröftum.
Mun Smithsverslun í Hafnarstræti 18 hafa
riðið þar á vaðið er þar var opnuð sérstök
álnavöru- og dömudeild um .1880. Norskur
kaupmaður, Matthías Johannessen að nafni,
gekk enn lengra, líklega nokkrum árum síð-
ar. Hann opnaði sérstaka dömubúð og réð
til hennar tvær stúlkur til að afgreiða og
segir Guðrún Borgfjörð að þær hafi verið
fyrstu stúlkurnar í Reykjavík til þess að
standa í búð. Þær voru frænkur og hétu
Gabriella Benediktsdóttir (f. 1861, síðar
Manberg) og Sigríður Möller (f. 1865, síðar
Blöndal).
Árið 1887, að því er yfirleitt er talið,
gerðust þau tíðindi i Reykjavík að rúmlega
fimmtug ekkja, frú Augusta Svendsen
(1835-1924), keypti sér borgarabréf og hóf
eigin verslun í Reykjavík. Hún hafði verið
gift kaupmanni á Austfjörðum en missti
hann eftir skamma sambúð og stóð þá uppi
með tvær hendur tómar og þijú lítil börn.
Hún fluttist fyrst til Kaupmannahafnar en
síðan til Reykjavíkur 1886 og kom undir
sig fótunum „með dæmafáu þreki, iðjusemi
og hyggindum", eins og sagði í minningar-
grein um hana. Verslun hennar var glit-
sauma- og hannyrðaverslun, sú fyrsta sinn-
ar tegundar í höfuðstaðnum. Frú Augusta
varð þannig fyrst kaupkvenna í Reykjavík.
Byijaði hún verslun sína í litlu þakherbergi
í Þingholtsstræti 18 og verslaði aðallega
með svuntur og slifsi og annað sem hæfði
íslenska búningnum. Pantaði hún efnið í
þetta að mestu leyti frá París og saumaði
síðan sjálf og seldi. Smátt og smátt færði
hún út kvíarnar og fór að selja alls konar
handavinnu. Um tíma var verslunin í Skóla-
stræti 1 en árið 1901 keypti hún stórt og
myndarlegt timburhús í Aðalstræti 12 og
þar var verslunin um langan aldur. Augusta
Svendsen tók sér í byijun 17 ára aðstoðar-
stúlku í búðina, Guðrúnu Heilmann að nafni,
og taldi hún sig seinna fyrstu búðardömu
í Reykjavík, en sennilega hafa þær Gabri-
ella og Sigríður þó verið á undan henni.
Önnur kaupkonan er yfirleitt talin Ingi-
björg Johnson, sem byijaði að versla í húsi
sínu eftir 1892. Hún var eiginkona Þorláks
Ó. Johnsons kaupmanns, sem um þær mund-
ir missti heilsuna, en verslun hans hafði þá
liðið undir lok og fjölskyldan orðin eignalaus
að mestu. Kom í hlut Ingibjargar að sjá
heimilinu farborða. Keypti hún silkiefni frá
Sviss og Þýskalandi, sneið sundur og bjó
til slifsi og svuntur sem hún seldi í dag-
stofu sinni. Síðar færði hún verslun sína á
neðri hæð, við eitt lítið borð, en varninginn
fékk Ingibjörg þá með aðstoð Edinborgar-
verslunar. Verslun Ingibjargar Johnson varð
brátt ein þekktasta hannyrðaverslun
Reykjavíkur. Rak Ingibjörg hana til dauða-
dags, 1920, en þá tóku dætur hennar við.
Eftir aldamót varð æ algengara að konur
stunduðu kaupmennsku. I bæjarskrá
Reykjavíkur 1909 eru alls 39 konur taldar
upp í verslunarstétt. Þar eru 26 konur titlað-
ar búðarmeyjar, tíu kaupmenn, ein klæð-
sali, ein verslari og ein verslunarstjóri. Þarna
mun þó langt í frá að öll kurl séu komin
til grafar. Verslunarstörf meðal kvenna voru
orðin nokkuð algeng um 1910. Þá voru
6.434 konur í Reykjavík, þar af 3.791 á
aldrinum 20-70 ára, og má giska á að ekki
færri en 100 þeirra hafi stundað verslunar-
störf eða a.m.k. 3% kvenna á vinnualdri.
Þá er til skrá yfir útgefin borgarabréf á
árunum 1900-1917 og voru á þeim tíma
gefin út alls 536 slík bréf, af þeim fengu
konur 64, eða um 12% allra bréfanna. Ekki
er þó víst að allar konurnar hafi notfært
sér borgarabréfm og í nokkrum tilfellum
voru þetta konur manna sem orðið höfðu
gjaldþrota, en þeir hugðust halda áfram
verslun undir nafni eiginkvenna sinna.
Þróun í átt til sérverslunar og deildskiptr-
ar verslunar var ör um aldamótin 1900 og
má segja að konur hafi þar helgað sér viss
svið í verslun þar sem þær urðu mikilsráð-
andi eða jafnvel allsráðandi. Þar má nefna
álnavöru, fatnað, snyrtivöru, skartgripi,
búsáhöld, blóm, mjólk og brauðvörur. Þetta
voru þeir vöruflokkar sem konum voru
kunnugastar úr heimilisstörfum. Flestar
voru verslanir þeirra í fremur smáum stíl
og stundum inni á heimilum.