Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1992, Qupperneq 4

Æ 1 s L E N S K S K —w— A L D S A G N A R I T U N
1 9 7 0 — 8 0
Hvað kom fyrir
millikynslóðina?
Samanborið við íslenska skáldsagnahöfunda af eldri
kynslóðinni og þá af þeirri yngri er helst við
hæfi að kenna okkur sem lentum milli kynslóða
á áttunda áratugnum við vingl og ráðvillu. Á
annan veg eru ósveigjanlegir þverhausar í minn
„Ég get talið upp á annan
tug skáldsagnahöfunda
frá áttunda áratug
aldarinnar sem hættu á
því tímabili og fram á
síðustu ár að senda frá
sér skáldrit. Ástandið
hlýtur að vera einsdæmi
í þjóðarsögunni; að
höfundar kveði sér
hljóðs, sendi frá sér fleiri
eða færri skáldverk á
tiltölulega stuttum tíma,
gerist því svo afhuga eftir
útlitinu að dæma, að
stunda þá iðju frekar.“
Eftir ÞORSTEIN
ANTONSSON
ingunni sem að vísu hafa stundað flest frek-
ar en skáldsagnagerð seinni ár. Á hinn
íþróttafólk á mál og kaupmennsku, borgara-
legt fólk sem ekki stingur í stúf við aðra
góðborgara, varfærnir rithöfundar þegar
þeir komust til vits og ára, þessir af ’68-kyn-
slóðinni, sem taka á efni sínu með silkihönsk-
um, málfarið kliðmjúkt og sefandi. Þeir
spyma ekki svo fast í svörðinn að risti upp
viðkvæma gróðurþekjuna sem myndast hef-
ur á síðustu árum eftir rótleysi í menningar-
málum allt frá stríðslokum.
Eg get talið upp á annan tug skáldsagna-
höfunda frá áttunda áratug aldarinnar sem
hættu á því tímabili og fram á síðustu ár
að senda frá sér slík skáldrit. Ástandið hlýt-
ur að vera einsdæmi í þjóðarsögunni; að
höfundar kveði sér hljóðs, sendi frá sér fleiri
eða færri skáldverk á tiltölulega stuttum
tíma, gerist þvi svo afhuga, eftir útlitinu að
dæma, að stunda þá iðju frekar. Vafalítið
hafa menn haft sínar ástæður hver um sig
og verður varla gerð tæmandi skil; en ekki
verður um það deilt að skilyrðin til hinna
tímafrekari ritstarfa voru ekki góð á áttunda
áratugnum. Þá var mikil umbrota- og óigut-
íð í þjóðlífinu og flest óuppgert af átakaefn-
um stétta og annarra hagsmunahópa. Þá
gekk á verkföllum, verð bólgnaði og skuldir
hjöðnuðu af sjálfum sér. Heil kynslóð íslend-
inga var þá komin til ára sinna sem sinnt
hafði hinum veraldlegri málefnum af einsýni
en hinum andlegri alls ekki. Önnur var í
uppsiglingu sem sýndi þess öll merki að hún
ætlaði að feta sömu slóð. Á þessum árum
bar mikið á andófí yngra fólks hérlendis og
annars staðar gegn þessum lifnaðarháttum,
miklar breytingar á ytra borði á lífsstíl
manna gengu yfir eins og alkunna er. Óvissu-
ástand ríkti, í réttarfarsmálum, á vettvangi
stjómmála, í miðlun upplýsinga hvort sem
var skóla eða fréttastofnana. Þess var varla
að vænta að yngri menn hefðu eirð í sér til
að sinna svo tímafrekri iðju, sem skáldsögu-
gerð, á þvílíkri umbrotatíð.
Allmargt yngra fólk leitaði þó á skrifstof-
ur bókaútgefenda með söguhandrit, en hvarf
svo að öðrum metnaðarmálum eftir að hafa
náð fram vilja sínum um útgáfu í eitt eða
tvö skipti. Ástandið í bókmenntamálum var
heldur ekki gott á þessu tímabili. Skáldsögu-
gerð hafði gengið í gegnum kreppu í höndum
kynslóðarinnar á undan, nærfellt frá því á
miðri öldinni. Frá því á stríðsárunum og fram
til þess að kröfur yngri kynslóðarinnar um
óheft tjáningarfrelsi tóku að hljóma á götu-
hornum hafði þessi kynslóð brotist í því með
litlum árangri að finna nýjum skáldskapar-
háttum hljómgrunn. Allir kannast við stíma-
brakið með órímuðu ljóðin; þegar órofínni
hefð frá frummönnum til nútíma-Islendings
að láta rímnahætti hugsa fyrir sig var ögrað
með tilfinningasamari hugarstjórn. Módern-
ísk sögugerð hafði ekki heldur náð að skjóta
rótum með þjóðinni, en aftur á móti tekið
heima hjá þessari fyrstu kynslóð rithöfunda
á eftirstríðsárunum sem margir höfðu dvalið
í heimsmenningunni í París í lengri eða
skemmri tíma. Almenningi var yfirleitt ekki
Ijóst hvers vegna þörf var á því að hrófla
við aðferðum söguþjóðarinnar við að segja
sögur og gekk ekki saman með höfundum
og væntanlegum lesendum um þetta atriði.
Margt fleira í félagslegum efnum var á huldu
á þessum árum og vingl og ráðvilla algengt
ástand með fólki þegar að þeim efnum kom.
LÝST EFTIR HÖFUNDUM
Af tilgreindum ástæðum lentu nýir höf-
undar, sem beinlínis gáfu sig að sagnagerð
af innri þörf á áttunda áratugnum, í stríð-
ari átökum við form sagna sinna en fyrri
Islendingar á sömu braut — og í átökum
við formgerðir menningarmála yfírleitt.
Þannig braust Þráinn Bertelsson í því að
skrifa skáldsögur á framanverðum áttunda
áratugnum, og skiptist í tvö horn með efni
hverrar sögu, annaðhvort Var það allt of lít-
ið eða of mikið miðað við byggingu hvers
verks. Skáldsöguhlutinn Paradísarvíti, út-
gefínn 1975, var það síðasta sem frá Þráni
kom af þessu tagi, sagan Iíkist helst ferða-
tösku með ótrúlega mörgum og Iitskrúðug-
um límmiðum sem vísa hver í sitt heims-
horn. Framhald sögunnar, sem boðað var á
titilsíðu, kom aldrei, því miður, því vera
kann að botn hefði þá fengist i flókna goða-
fræðilega skýringu skáldsögunnar á hinu
illa í velferðarþjóðfélaginu. A þessu tímabili
var slíkrar skýringar þörf.
Þráinn hafði árin næstu á undan sent frá
sér þijár skáldsögur og virtist eftir sögunum
öllum að dæma velkjast í miklum vafa um
hvort illvirki og mannleg niðurlæging stöf-
uðu fremur af tilviljunum eða djúpstæðum
Iögmálum. Með fyrstu sögu sinni, Sunnu-
degi, skrifaði hann um lífsleiða sem maður
einn drepur á dreif með dagdraumi um
morð. Sú næsta, Stefnumót í Dublin, fjallar
um ástarsamband sém verður endasleppt
fyrir tilviljun. Sú þriðja, Kópamaros, fjallar
um bamalega tilraun til að koma af stað
þjóðfélagsbyltingu. Svartsýni og kaldhæðni
einkennir allar þessar sögur Þráins; vanmátt-
artilfinning frammi fýrir óskýrgreinanlegri
tæringu hinna heilbrigðari, hefðbundnari
lifnaðarhátta. Fleira skáldsögukyns kom
ekki frá Þráni í rúman áratug.
Nýir höfundar brugðust með ýmsu móti
við kreppuástandi þessa tíma í skáldsagna-
gerð. Almenningur vildi ekki sleppa tökum
af íslensku raunsæishefðinni né hleypa að
öðrum frásagnaraðferðum. En þrátt fyrir
nokkurn velking á kreppuárunum mælti
raunsæishefðin íslenska enn svo fyrir að
höfundar skrifuðu harmsögur og átakaverk
og kynnu sér ekki hóf gagnvart óblíðum til-
vistarkjömm eins og gilt hefur um sanna
íslendinga frá alda öðli. Vésteinn Lúðvíksson
hvarf með fyrstu skáldsögu sinni aftur til
hefðbundins raunsæisstíls. Sagan heitir
Gunnar og Kjartan og kom út í tveimur bind-
um á árunum 1971-72, langt mál um lítið
efni, en vel skrifuð. Stíllinn einfaldur. Sagan
ber með sér að vera andóf gegn stór-
mennskubrölti eldri höfunda: Nú átti að taka
upp þráðinn frá því á ámm áður, skrifa létt
fyrir alþýðuna. En form og efni gengu ekki
betur saman en svo að Vésteinn þurfti þrjú
hundruð síður til að ljúka síðara bindi sögu
sinnar án þess að efni hennar allrar -gefi
tilefni til nema brots af þeirri lengd. Helsti
gagnrýnandi dagblaðanna á þessum ámm
og löngum fyrr, Ólafur Jónsson, pakkaði
söguefni Vésteins kyrfilega inn í form-
hyggju sína, en til siðs var á þessum ámm
að gagnrýnendur væru bókaormar og viður-
kenndu ekki annan veruleika en bókanna.
Ólafur hrósaði Vésteini fyrir söguna; taldi
Véstein hafa búið til þjóðfélagsgerðina sem
af var sagt í skáldsögunni og ekki látið sér
duga minna. Það mátti höfundur auðvitað,
ritaði Ólafur. En Vésteinn var frá sjónar-
miði minna lesinna manna að senda borgara-
skapnum breiðsíðu með bindunum tveimur
að hefðbundnum hætti jafnaðarmanns, hug-
myndir hans um borgaralegt þjóðfélag vom
bara svona gamaldags að þær áttu fremur
heima í bók en daglegu lífi landans.
Vésteinn Lúðvíksson samdi því næst
harmsögu um konu og kvennamál, Eftir-
þanka Jóhönnu, útgefín 1975. Sagan er
hetjusaga konu, nýstárleg að formi en ívið
of hátíðlegur andi yfír öllu saman, formi og
efni. — Sögur úr borg heitir smásagnasafn
eftir Véstein frá þessum tíma; í furðusagn-
Þráinn Bertelsson.
astíl. Vésteinn er framúrskarandi snyrtilegur
höfundur. Af blaðaskrifum hans og viðtölum
kom skýrt fram að hann stóð föstum rótum
í marxískri hugsun og þoldi ekki borgaraleg-
um lifnaðarháttum rökleysurnar. Svo kú-
venti Vésteinn yfir í fjarstæður Zen-búddis-
mans, gerðist dulspekingur af þvílíkum skóla
og hefur sent frá sér tvö boðskaparrit þeirr-
ar tegundar, annað ekki.
Úlfar Þormóðsson hóf feril sinn 1966 með
skáldsögu um spilltan guðfræðinema og
óþokkalegt borgarlíf, Sódóma/Gómorra heit-
ir sagan. Grunnfærin um efni og heldur illa
skrifuð og stirð í forminu. Önnur eftir sama
höfund kom út 1969, Sambönd eða blómið
sem grær yfír dauðann, afbragðsgóð, um
trúnaðinn við sjálfan sig og samfélagskröfur
sem vísa í gagnstæða átt. Ákæran kom út
1972, skondin saga. Árið 1977 gerði Úlfar
merka formtilraun, Átt þú heima hér, þorps-
saga sem einkum er um það að skálda sögu.
Svo hætti Úlfar að senda frá sér skáldsögur
fram á síðustu ár.
Á þessum árum voru sögur að breytast
úr einu í annað í miðju kafi. Sumar duttu
hérumbil í sundur í höndum lesandans. Ern-
ir Snorrason skrifaði skáldsögu um íslenska
námsmenn í París, Óttar heitir sagan, útgef-
in 1975, snyrtilegt og skýrt lesmál en týnir
sér í ferðasögulýsingu þegar á líður svo að
minnir á túristabækling. Sagan bar með sér
að Ernir gæti skrifað víðtækar þjóðfélags-
greiningar ef til kastanna kæmi, en fleiri
urðu sögur þessa höfundar ekki. Halldór
Sigurðsson sendi frá sér góða skáldsögu, Á
heitu sumri, 1970, og fleiri urðu sögur hans
ekki. Þorvarður Helgason skrifaði tvær
skáldsögur sem gerðust erlendis, Eftirleit,
1971. Nafnið vísar til gamalla menningar-
verðmæta, jafnt hins hefðbundna sögusniðs
og trúarbragða. Eftirleit er vel skrifuð,
drungaleg og talsvert yfirlætisleg hugvekja.
Nýlendusaga Þorvarðar frá 1975 er allt öðru
vísi sniðin og nýstárlegri; glæpasaga sem
gerist á stúdentagarði erlendis og stendur
fyrir sínu. Meira kom ekki frá Þorvarði skáld-
sögukyns fyrr en síðustu ár að hann hefur
aftur tekið að senda frá sér skáldsögur.
Nýlendusaga er merk formtilraun og áreið-
anlega besta skáldsaga Þorvarðar til þessa.
Frá Gunnari Gunnarssyni (yngra) kom sagan
Beta gengur laus, 1973, i gamansömum
dúr. Strax þá bar Gunnar með sér að vera
þjakaður af alvöru bókmenntaarfsins og vissi
ekki alveg í hvorn fótinn hann átti að stíga
í þeim efnum. Beta er beggja blands og því
hvorki fullgóð sem skemmtisaga né alvöru-
saga. Gunnar fór enn verr út úr því með
þeirri næstu, Jakob og ég, 1977, næst lagi
að segja að höfundur hafí ekki fundið sig
gagnvart efni sínu sem svo sannarlega gilti
um fleiri íslenska nýliða á þessum árum.
Sagan afneitar sjálfri sér í lokin; höfundur
afhjúpar hugarsmíð sína, að Jakob er fram-
lenging af honum sjálfum, hugarburður
hans. Gunnar tók svo að semja sakamálasög-
ur, reyndi að komast áfram sem spennu-
sagnahöfundur og þar með sneiða hjá þrúg-
andi bókmenntahefðinni. Eftir Sigurð Á.
Friðþjófsson er skáldsagan Þjóðleg reisn,
útgefin 1975. Segir þar af byltingu ungliða-
hreyfingar í borginni sem stíflar klóakrör
með þessum árangri; sagan er látlaus í stíln-
um og allgóð og miklu betri en sú næsta