Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1992, Síða 5
Eftir ÞÓRHALL
VILMUNDARSON
Guðrún Kvaran/Sigurður
Jónsson frá Arnarvatni: Nöfn
íslendinga. Heimskringia. Há-
skólaforlag Máls og menning-
ar. Reykjavík 1991.
Fyrir síðustu jól kom út
bókin Nöfn íslendinga eft-
ir þau Guðrúnu Kvaran
orðabókarritstjóra og
Sigurð Jónsson frá
Arnarvatni cand. mag.
Hér er um að ræða
stærstu mannanafnabók
íslenzka, sem út hefur verið gefin, alls 613
blaðsíður að stærð, þar af eru á 520 blað-
síðum stuttar greinar um íslenzk manna-
nöfn í stafrófsröð, en í 78 blaðsíðna inn-
gangi fjallar Guðrún Kvaran um heimildir
um nöfn íslendinga, þróun nafnaforðans,
viðskeyti og viðliði mannanafna, tvínefni,
gælunöfn og viðumefni, breytingar á tíðni
mannanafna á síðustu áraiugum og ís-
lenzk nafnalög.
Stakkur sniðinn
í formála gera höfundamir svohljóðandi
grein fyrir verkefni sínu: „Meginviðfangs-
efni þessarar bókar er að draga saman á
einn stað sem flest þeirra nafna sem borin
hafa verið af íslendingum. Við söfnun
þeirra var fyrst og fremst stuðst við útgef-
in manntöl og þjóðskrá eins og hún var i
árslok 1989 en til þess að ná til nafna
fyrir daga manntala var stuðst við útgefin
fombréf og skjöl. Reynt var að fylla í
eyður milli manntala með öðram heimild-
um. í bókinni era á fímmta þúsund nafna
en þó hafa sjálfsagt einhver farið fram
hjá okkur.“ (Bls. 5).
Þessi greinargerð höfundanna um mark-
miðið með útgáfunni er næsta óljós. Sá,
sem les í formála stórrar bókar með heit-
inu Nöfn íslendinga, að ætlun höfundanna
hafi verið „að draga saman á einn stað
sem flest (leturbr. hér) þeirra nafna sem
borin hafa verið af íslendingum", hlýtur
að ætla, að þar sé að finna allan þorra
íslenzkra mannanafna, og sú skoðun virð-
ist í rauninni fá stuðning af venjulegum
hæverskuorðum höfunda: „þó hafa sjálf-
sagt einhver farið fram hjá okkur“. Athug-
ull lesandi formálans kemst samt ekki hjá
því að staldra við þau orð höfunda, að
„til þess að ná til nafna fyrir daga mann-
tala var stuðst við útgefin fombréf og
skjöl“. Sú spuming hlýtur hér að vakna,
hvers vegna ekki era tilgreindar í formál-
anum aðrar fomar heimildir, svo sem
Landnámabók, íslendingasögur, Sturl-
unga, biskupasögur, annálar og ártíða-
skrár. í kafla um heimildir í inngangi bók-
arinnar segir Guðrún Kvaran þó í neðan-
málsgrein: „Við viljum þakka Eiríki Rögn-
valdssyni og Örnólfi Thorssyni fyrir að
hafa látið okkur í té nafnalista úr íslend-
inga sögum, Landnámu og Sturlungu."
(Bls. 10). Engin grein er þar gerð fyrir
notkun þessara heimilda. Aftan á hlífð-
arkápu bókarinnar getur hins vegar að
líta eftirfarandi ummæli: „Þessi bók er
jöfnum höndum fræðirit og uppflettirit um
þau nöfn sem íslendingar hafa borið frá
því manntal var fyrst tekið árið 1703 og
allt fram til ársins 1990.“
Nú hugsar lesandinn: Er þetta rammi
bókarinnar? Var þá ekki ætlunin að draga
saman „sem flest þeirra nafna sem borin
Þórhallur Vilmundarson.
vMeð útgáfu NAFNA
ISLENDINGA hefur svo
slysalega tekizt til, að hið
nýja háskólaforlag hefur
riðið á vaðið með bók,
sem er fjarri því að
standast lágmarkskröfur,
er gera verður til bóka,
sem ,akademískt forlag’
gefur út. Forlagið stendur
því hér frammi fyrir
hörðum kosti, en
óumflýjanlegum, ef það
vill ekki kafna undir
nafni: að innkalla bókina
og sjá til þess, að verkið
verði endurunnið frá
grunni.“,
hafa verið af Islendingum", eins og segir
í formálanum? Athugun leiðir fljótlega í
ljós, að hvorag ummælin - í formála eða
á hlífðarkápu - lýsa ramma bókarinnar
réttilega. Hafi það verið meginviðfangsefni
höfunda að draga saman „sem flest“ ís-
lenzk mannanöfn, hefur þeim mistekizt
ætlunarverkið illa, því að í bókina vantar
yfirleitt karlanöfn, sem koma fyrir að
fornu, en ekki á síðari öldum, t. d. Áli,
Ármóður, Ásleifur, Ásröður, Dufgus,
Hrifia, Lambi, Steinröður, Valþjófur, og
mörg kvennanöfn, t. d. Fastný, Torfa,
Þorljót. Bókin er hins vegar ekki einskorð-
uð við nöfn íslendinga 1703-1990. Þar
er t. d. að finna nokkra tugi kvennanafna,
sem koma fyrir í Landnámu eða öðram
fornum heimildum, en ekki á síðari öldum,
t. d. Arnkatla, Ásleif, Kjölvör, Ljúfvina,
Ormhildur, Þjóðgerður. Engin grein er
gerð fyrir þessu undarlega nafnavali.
Eins og áður segir, heitir bókin Nöfn
íslendinga, og samkvæmt formálanum
eiga þar að vera sem flest nöfn, „sem
borin hafa verið af íslendingum". Ekki
hefur þó betur tekizt til en svo, að í bók-
inni era mörg mannanöfn, sem ekki er
vitað til, að nokkra sinni hafi verið nöfn
íslenzkra manna. Þannig hafa höfundar
tekið upp gagnrýnislaust nöfn úr ættar-
tölum Landnámabókar eða annarra fomra
heimilda án þess að gæta að því, að um
útlendinga er að ræða, og skal vísað til
dæma um það hér á eftir.
Aldur og saga nafnanna
í formála segir: „Þá er þess getið frá
hvaða tíma elstu heimildir okkar era um
nafnið og tíðni þess rakin eins og hún birt-
ist í manntölunum." (Bls. 5). í ljós kemur,
að höfundar einskorða sig engan veginn
við að greina frá elztu heimildum um hvert
nafn, heldur rekja einatt feril þess eftir
Landnámu og fomsögum, fornbréfum,
nafnatali og manntölum. Leggja þeir
reyndar .áherzlu á, að bókinni sé „ekki
ætlað að vera leiðbeiningarrit um nafnaval
heldur á hún að lýsa íslenskum nafnaforða
eins og hann kemur fram í heimildum.
Hún er hugsuð handa þeim sem áhuga
hafa á sögu íslenskra nafngifta, aldri
nafna, tíðni, upprana og merkingu." (Bls.
5). Þar sem ætlunin er „að lýsa íslenskum
nafnaforða eins og hann kemur fram í
heimildum", gefur auga leið, að á miklu
ríður, að greinargerðin um aldur nafnanna
og heimildir um þau sé sem traustúst,
ekki aðeins að rétt sé frá skýrt, heldur
einnig að frásögnin sé ekki svo handahófs-
leg eða óljós, að upp sé dregin röng eða
villandi mynd af sögu nafnsins. Hér vant-
ar sannarlega mikið á. Látum dæmin tala:
Röng heimild tilgreind
Arngerður: „Nafnið kemur fyrir þegar
í íslendinga sögum og Landnámu. Ein
kona í ís. bar það árið 1703 en tvær konur
í sömu sýslu 1801. Þrjár konur í Barð.
hétu Amgerður 1845 og ein í sömu sýslu
1910. Nafnið hefur því einkum tíðkast á
Vestfjörðum." (Bls. 113-14). — í íslend-
ingasögum er engin Amgerður nefnd. í
Sturlungu er aftur á móti getið Arngerðar
í Sælingsdal í Dölum og Arngerðar á
Sauðafelli í Dölum. Af fjórum konum með
Arngerðar-nafni í Landnámu er ein sögð
ættuð úr Skjalda-Bjarnarvík, hinar þrjár
eru úr Kjós og Reykholtsdal, Biskupstung-
um og Skíðadal í Eyjafírði.
Arnviður: „Nafnið kemur fyrir í Land-
námu sem heiti norrænna manna ... Mynd-
in Arviður kemur fyrir í fombréfí frá 16.
öld.“ (Bls. 117). - I Landnámu er enginn
Amviður nefndur, en hins vegar tveir í
Egils sögu og einn í Njálu. Myndin Arvið-
ur kemur fyrir í fombréfum 1406 (DIIII,
713) og 1453 (s. r. V, 109 o. v.). í hinu
mikla ritverki sínu um norsk-íslenzk
mannanöfn á miðöldum, Norsk-islándska
dopnamn I-II (1905-31), segir E. H. Lind
nafnmyndina greinilega fengna frá Noregi
(Dopnamn I, 57).
Birna: „Bima í Birnunesi kemur fyrir í
Egils sögu.“ (Bls. 152). - Það er skakkt.
Hún er nefnd í Svarfdæla sögu.
Hafþóra: „Nafnið kemur fyrir ... í Há-
varðar sögu ísfirðings.“ (Bls. 273). - Hið
rétta er Bárðar sögu Snæfellsáss.
Mjöll: „MjöII Snæsdóttir kemur fyrir í
Reykdæla sögu.“ (Bls. 415). - Hún er
ekki nefnd þar, hins vegar í Bárðar sögu.
Snær: „Snær hinn gamli er nefndur í
Heiðarvíga sögu ...“ (bls. 503). - Það er
rangt, hins vegar er hann nefndur í Bárð-
ar sögu Snæfellsáss, Flateyjarbók og
Heimskringlu (þar Snjár).
„VIRÐIST EKKI KOMA FYRIR“
Áskell: „Nafnið kemur fyrir í Landnámu
en virðist síðan ekki koma fyrir fyrr en í
nafnatali séra Odds á Reynivöllum frá
1646.“ (Bls. 131). - Einn íslenzkur Áskell
er nefndur í Kristni sögu um 1000, Þórður
Áskelsson í annálum á 12. öld og tveir
Áskatlar í Sturlungu á 13.. öld.
Gaukur: „Nafnið kemur fyrir í Njálu en
þar er nefndur Gaukur Trandilsson og
hans er einnig getið í Landnámu. Nafnið
kemur einnig fyrir í bæjamafninu Gauks-
staðir. Það virðist ekki tekið upp hér að
nýju fyrr en á þessari öld.“ (Bls. 240). -
í Skálholtsannál 1261 segir: „Víg Andrés-
ar L[opts]sonar og Gauks J.sonar" (Isl.
Ann. (1888), 193).
Hrafnkell: „Nafnið kemur fyrir í Land-
námu og íslendinga sögum. Þekktasti
nafnberi er Hrafnkell Freysgoði. Nafnið
kemur ekki fyrir í Sturlungu og virðist
ekki notað aftur fyrr en að tveir karlar í
N.-Múl. og Rvík bára það samkvæmt
manntali 1910.“ (Bls. 309). - Hrafnkell
Skeggjason er nefndur í Guðmundar sögu
hinni elztu í lok 12. aldar (Bisk. s. I, 442)
og Eiríkur Hrafnkelsson í Hrafns sögu
1213 (s. r. I, 671).
Jóra: „Nafnið kemur fyrir í Landnámu
og Jóra er nefnd í Bárðar sögu Snæfells-
áss. Nafnið virðist ekkert notað sem
skímamafn öldum saman en ein kona var
skráð með þessu nafni í þjóðskrá 1989.“
(Bls. 347). — Bagalegt er, að hér er þess
ekki getið, að tvær konur með Jóra-nafni
era þekktar á 12. öld. Önnur er hin kunna
Jóra, dóttir Klængs biskups, kona Þorvalds
Gissurarsonar (d. 1196), sem nefnd er í
Sturlungu, Guðmundar sögu hinni elztu
og annálum, hin Jóra Þorgeirsdóttir, Halla-
sonar, sem getið er í Guðmundar sögu
hinni elztu.
Oddkatla: „Nafnið kemur fyrir í Land-
námu og Oddkatla Oddkelsdóttir er nefnd
í Víga-Glúms sögu. Síðan virðist það ekki
notað.“ (Bls. 429). - í viðbæti við Guð-
mundar sögu góða er nefnd Oddkatla, trú-
lega á 13. öld (Bisk. s. I, 611).
„Kemur annars ekki
FYRIR“
Lína: „Kona með þessu nafni er nefnd
í Landnámu en það kemur annars ekki
fyrir í fornbókmenntum." (Bls. 386). - í
Sturlungu er nefndur Víðkunnur „Galmans
son ok Stutt-Línu“ (ív. r. (1946) I, 69),
einnig nefndur „Línuson" (s. r. I, 71).
Hugsanlegt er, að Lína í Landnámu og
Sturlungu sé sama persónan (sjá Dopnamn
I, 738).
„HEFUR líklegast
tíðkast SÍÐAN“
Eirný: „Nafnið kemur fyrir í Landnámu
á Eirnýju Þiðrandadóttur og hefur líkleg-
ast tíðkast siðan.“ (Bls. 197). - Tvær
konur með Eirnýjar-nafni eru nefndar í
Sturlungu á 12. og 13. öld, ein er nefnd
í fombréfi 1392 (DIIII, 478) og ein í vitn-
isburði 1570 (ísl. ártíðaskrár I, 252).
Eyvör: „Nafnið kemur fyrir í Fljótsdæla
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 28. NÓVEMBER1992 5