Lesbók Morgunblaðsins - 17.04.1993, Blaðsíða 2

HINGAÐ
OG KANNSKI
LENGRA
Grein o£ ljóðaþýðing:
LÁRUS MAR B JÖRNSSON
Um ljóðabálk Finnans Gösta Agren:
Hér/Borgir/Hingað.
Á V i Ð
O G D R E 1 F
„Alvarlega
haldnir
af gáfum66
Seint á sl. ári birtist grein í Nýjum
menntamálum (4. tbl. 10. árg.
1992) um „hin mörgu andlit
nýstefnunnar", sem er af höf-
undi ætlað að vera — athugsemdir við
grein eftir Helgu Sigurjónsdóttur — sem
birtist í sama tímariti í haust sl. Grein
þessi er ekkert svar við grein Helgu, en
aftur á móti fjálgleg útmálun á boðskap
„nýskólastefnunnar" eins og hún var
iðkuð af fyrrverandi yfirvaldi skólakerfís
lýðveldisins fram til síðustu stjórnar-
skipta og er enn iðkuð af þeim innan
skrifræðisins og skólakerfísins sem láta
ógjaman af innrætingu sem þeir hafa
innibyrgt úr hugmyndafræðum Marx-
Leninismans með ívafí úr klisjum
valmúakynslóðarinnar (’68-kynslóðar-
innar).
Samkvæmt skoðun höfundar eru ríkj-
andi hugmyndir samfélagsins af hinu
illa: „Einstaklingshyggja, sérhlífni, yfír-
gangur og frekja í bland við ábyrgðar-
leysi.“ Aftur á móti vinna „farsælir kenn-
arar út frá femínisma, sósíalisma, um-
hverfísverndarstefnu" og áfram „sósíal-
istar eru fólkið sem þorir (ein af ídisjum
alþýðubandalagsmanna fyrir síðustu
kosningar) í veröld þar sem Sovétkom-
múnismi er vonandi liðinn undir lok en
fólk með kjark og sjálfstæðar skoðanir
er börnum og unglingum mikilvægt for-
dæmi. ..“
Höfundur nefnir „gömlu heimskulegu
prófín og gömlu heimskulegu málfræð-
ina“ sem hann álítur vera einkenni gam-
aldags aðferða og „skóli á ekki að vera
vemdaður vinnustaður fyrir þá sem era
alvarlega haldnir af gáfum“ (þýðing á
erlendu orðtæki)! eða klárastir að læra
utan að.
í þessum tilvitnunum í greininni krist-
allast „nýskólastefnan“ í megin atriðum.
Undirbúninginn hljóta kennarar með
fræðslu um „ratleik og starfsleikninám"
og he§a síðan leiðbeiningarstörf með
„leitaraðferðinni eða uppgötvunamámi“
nemenda sinna innan ramma kennslu-
bóka frá „Námsgagnastofnun“ og leið-
beiningum sem hljóða svo: „Kennarinn
á að geta kannað námsforsendur nem-
andans í samræmi við skilgreind stig-
þroska“ og starf leiðbeinandans (kenn-
arans) „skal vera einskonar fagbundin
siglingalist þar sem þekkingu á vits-
munagerð einstaklinganna (nemend-
anna) og lögmálunum sem hún lýtur er
beitt til þess að efla þroska þeirra fyrir
tilstilli greinar sem kennari kann til hlít-
ar. Jafnframt því er hún sálfræðilega
upplýst tækni til (þess) að koma fagleg-
um markmiðum til skila“ (Wolfgang
Edelstein).
Uppeldismarkmiðið er að efla félags-
legan þroska, félagsvitund og félags-
hyggju, námið og kennslan er aukaat-
riði. Síðan skal leiðbeinandinn (kennar-
inn) úrskurða um vitsmunastig nemenda
sinna án marktækra prófa.
„Leiðinleg próf og málfræði“ skal út-
lægt gert, „þeir sem eru alvarlega haldn-
ir af gáfum“ og hugkvæmni eru vart
hæfír til þess að njóta uppeldismarkmið-
anna og era óæskilegir. Þegar þessu
sleppir þá er hægt að einbeita sér að
félagshyggju, hópefli og hinum eftir-
sóknarverða jöfnuði, þar með hverfur
allt misræmi og mannagrein og lágkúran
mun ríkja ein.
SlGLAUGUR BRYNLEIFSSON
Nýlega barst mér í hend-
ur nýjasta ljóðasafn
fínnska skáldsins
Gösta Ágren. Safn
þetta, sem ber titilinn
„Hid“ (Austurbotns-
mállýska fyrir atviks-
orðið „hit“, þ.e. „hing-
að“) er jafnframt þriðji og síðasti hluti
ljóðasafns þar sem skáldið rifjar upp, „end-
urlifir" viðburðaríka ævi. Fyrsta bindið
„Jár“, (Austurbotnsmállýska fyrir atviks-
orðið „hár“, þ.e. „hérfyer eins konar ferða-
lag um veröld bemskunnar, um spurningar
og svör, um fátækt, allsleysi og auðlegð;
arf, sem hvorki verður mældur í krónum,
né auram og kannski aðeins skilinn í ljósi
meira en hálfnaðar mannsævi. Sumt skilj-
um við seint.
Annað bindið „Stádren" (Austurbotns-
mállýska fyrir fleirtölunafnorðið „stáder“,
þ.e. „borgir") felur hins vegar í sér andrúm
tilvistarandans, tvíbenta valkosti þess ný-
fengna frelsis, sem er óhjákvæmilegt fylgi-
fé fullorðinsáranna.
Sögusviðið er Norður-Evrópa á áram
kalda stríðsins. Meginþemað er kunnug-
legt: Ungur maður á leið út í að mestu
óþekkta veröld, með guðsgáfur sínar einar
að vopni. Veröldin er grimm; umber ekki
hjásetu. Þetta ferðalag æsku- og mann-
dómsáranna er hraðferð. Engin hætta eins
uggvænleg og sú að verða strandaglópur.
í þriðja bindinu, því er hér verður fjallað
um, gefur skáldið í skyn að áfanga sé
náð. Nú, 56 ára að aldri, er hann aftur
sestur að á bemskuslóðum þar sem hann,
umkringdur kennileitum bemskunnar, rýn-
ir í rúnir hins liðna og skyggnist um í ver-
öld þess sem er: Núverannar. Verk Ágrens
hefur, svo sem vænta mátti, fengið afburða
viðtökur. Gagnrýnendur era einhuga um
að safnið sé verðugur endahnútur verks
sem „hiklaust heyrir til þess besta er ort
hefur verið á sænska tungu, á Norðurlönd-
unum og jafnvel í víðri veröld um langa
gríð.“ (1)
Gagnrýnendum ber saman um að verkið
sé „þaulhugsað, þar gæti jafnvel fáránlegr-
ar hnitmiðunar, sérhverri setningu er ætlað
að gera skil algildum sannindum um tilvist
okkar mannanna, enda þótt slík sannindi
séu ... kannski ekki til.“ (2)
Enn sem fyrr einkennast verk Ágrens
af móthverfum. Slík nálgun er sannarlega
ekki vandalaus, svo sem bent er á í grein
undirritaðs um Ágren og skáldskap hans
í Lesbók Morgunblaðsins 20. júlí 1991, en
þar segir: „Notkun Ágrens á móthverfum
í því skyni að setja fram sannindi um til-
vist og tilvistarskilyrði okkar tvífætlinga
snúast stundum í höndum hans og meint
speki verður að markleysu." (3)
Um þessa tilteknu nálgun segir áður-
nefndur E.G. í ritdómi sínum: „Lygin er
ekki móthverfa sannleikans, heldur hluti
af honum." (4)
Til dæmis um vel heppnaðar móthverfur
í hinu nýja safni má benda á smáljóðið
„Dýflissan“. Þar segir: „Svo lengi sem
hann gafst/möguleikinn til að flýja/dvöldu
allir um kyrrt/í dýflissunni./Möguleikinn
til að flýja/var frelsi sem enginn/vildi
glata."
Sögusviðið og ytri veruleiki titilljóðsins
„Hid“ er sigling á seglskútu frá borginni
Vasa, norður í fínnska skerjagarðinn, þar
sem fyrir skáldinu verða sker og eyjar,
ýmist nafngreindar, eður ei. En þetta er
aðeins hin ytri raunvera.
Líkt og M.A. Bácksbacka bendir á í
umsögn sinni er ljóðabálkurinn „Hingað“
drykkhlaðinn sk. „metapoesi“, þ.e. skáld-
skap um skáldskap. (4) Listin að skrifa
verður listin að lifa í einhveiju óskilgreindu
flæði þar sem eineggja tvíburar að nafni
Enginn og Ekkert ráða för. Ole Jakobsson
bendir á í ritdómi (5) að breytingar frá
„Hér“ (1988) til „Hingað“ (1992) séu, hvað
varðar stíl, efnistök og myndmál, vart
merkjanlegar. Þær breytingar sem
merkjanlegar séu felist í lengra sjónarhorni
en áður og traustari akkerissát í siðmenn-
ingu aldanna.
Áunnin stílbrögð og efnistök era að
mati ritdómara með slíkum ágætum að
ástæðulaust sé fyrir hinn haga höfund að
munda stílvopnið til tvísýnna átaka.
Kalevi Grankvist (6) bendir í umsögn
sinni réttilega á að ótímabært kunni að
vera að rita umsögn um svo nýlesið verk.
Það sem við lesum þurfí, líkt og ávextirnir
sem við læsum tönnunum í, að ná þroska;
í fyllingu tímans verði bragð og næring
með ólíkum hætti en á þroskaskeiði.
Grankvist bendir einnig á að í „Hingað“
tali þögnin. Sú djúpa þögn sem leynist
milli orða og ljóðlína sé „ljóðið", ekki síður
en hið ritaða orð. Við þessa athugsemd
Grankvists má sem hægast bæta að vísast
séu orðin, hið ritaða mál, aðeins staðgeng-
ill fyrir þau „ljóð“ sem með okkur lifa í
amstri daga og nátta; eilíflega ósögð, óort...
Þrátt fyrir djúpa alvöra eru ljóð Ágrens
aldrei leiðinleg; sjálfur nefnir hann, líkt og
í skyndilegri, en þó varanlegri hugljómun:
„eilífan morgun“. í ofurlitlu ljóði sem nefn-
ist „í söfnuðinum" er staðhæft, spurt og
svarað: „Hann kemur ekki. Hví bíðið þið?
„Bið okkar er hans háttur að koma.“ Gáta?
Má vera, en er mögulegt að komast nær
kjamanum? Biðin er það sem er.
Klukkan
Hún sér. Að sjá
án augna er að sjá af skerpu,
hegnandi. Máttvana fálma
vísarnir á tifandi
heilanum. Hið djúpa rökkur
vistarverunnar umbreytist
ekki í tíma. Sekúndur
og klukkustundir eru einungis
hugarburður. Hlutskipti þeirra er
að hughreysta, líkt og orðskraf
hughreystir barn andspænis
líkn
svefnsins.
Gösta Ágren
Gagnrýnandinn Bror Rönnholm hittir
naglann á höfuðið með þeirri lýsingu á
skáldskap Ágrens að „aldrei hafí skáld-
skapurinn um skáldskap haft jafn miðlæga
þýðingu í verkum Ágrens og nú. Það þýð-
ir ekki að skáldið smækki ljóð sín niður í
þankabrot um sköpunarvanda listamanna.
Nei, hið gagnstæða er sönnu nær; hann
víkkar hugtakið ljóð, svo það minnir í
margt og mörgu á tilveruna sjálfa og þá
einkum hinn leyndardómsfulla kjama
hennar, andlega vídd lífsins, veraleikann
handan málsins, hið yfírskilvitlega." (7)
í ljóðinu „Hingað", hvers ytri umgerð
er skeijargarðsróðurinn, áðumefndi segir
Ágren: „Sérhvert ljóð/er líkt og þetta, til-
vísun/til þess ljóðs er verða skyldi/svo
fremi sem það ekki/verði smækkað niður
í orð.“ Leyfist manni að gruna að „hingað"
geti leitt eitthvað annað. Kannski ennþá
lengra.
Heimildir:
(1) Mary-Ann Bácksbacka: „Hemma i dikt-
en, i sorgen." Vástra-Nyland, 1.9. 1992.
(2) E.G.: „f existensens st,ormöga.“ Borgá-
bladet, 1.9. 1992.
(3) Lárus Már Bjömsson: „...svo djúpt getur
enginn fugl dáið.“ - Lesbók Mbl. 20.7. 1991.
(4) E.G. op. cit.
(5) Ole Jakobsson: „Stor diktning i
Lippjárv." Jakobsstads tidning, 30.8. 1992.
(6) Kalevi Granqvist: „I Hid talar tystnad-
en.“ Vasabladet, 30.8.1992.
(7) Bror Rönnholm: „Ágren och begreppet
dikt.“ Ábo Underráttelser, 5.9. 1992.
Höfundur greinar og þýðandi Ijóöa, Lárus Már
Björnsson, er þjóöfélagsfræðingur og rithöf-
undur, búsettur í Keflavík.
Eldurinn
Eldurinn var saga sem aldrei
var sögð. Holdi klæddar
verur, óhagganleg ævintýr,
vart greinanleg áður þau hurfu
sjónum og býlið umhverfðist rökkri
og vindurinn hrópaði
úr framtíðinni.
En framtíðin er hérað,
þaðan liggur enginn vegur
brott, nema sá sem liggur
heim. Nú þegar allt
er sagt, sit ég á ný
við brennandi
söguna.
GÖSTA ÁGREN
Um þetta
Ljóð nokkurt hefst sem hér segir:
Lífið er saga, burtflúin frá
sögumanni sínum. Án markmiðs
rekast mannsheilarnir um líffræðilegan
skuggadal. Því lýkur með svofelldum hætti:
Maðurinn fær ekki afborið
frelsi þetta, þó svo hann nefni það guð.
Við þörfnumst skugga,
að þá beri á orðin, spora
eftir fætur í sandi.
Við þörfnumst
ljóða.