Lesbók Morgunblaðsins - 17.04.1993, Blaðsíða 8

hita dagsins fram á kvöld. Beinvirk sólar-
orka er notuð til þess að hita upp vatn til
notkunar innanhúss. Finnskir massaofnar
eru áður nefndir, en þeir nota sex kíló af
brenni til þess að hita upp 150 fermetra
hús á sólarhring. Þurrklósett eru notuð sem
almenningssalerni í Torup.
Eitt hið óvanalegasta á vistræna sviðinu
er hitun lofts með jarðvarma. Þetta tengist
jarðhúsinu í Torup, en það samanstendur
af þremur steinsteyptum hvolfum, sem hvert
um sig ber sex tonn af jarðvegi. Tæknin
er bandarísk að uppruna ,og felst í því að
færa hitastig neðanjarðar upp um 4-6
metra: Það er vitað að jarðvarminn er u.þ.b.
10°C á 12 metra dýpi. Með því að einangra
og vatnsveija u.þ.b. 100 fermetra af jörð
færist þessi hiti þar upp. Undir einangrun-
ina ér komið fyrir loftrörum sem liggja
uppávið frá loftinntakinu úti uns þau opn-
ast inní íbúðina ofan við höfuðhæð. Loftið
í rörunum hitnar nú sjálfkrafa og leitar
upp, þ.e. inn í íbúðina. Nægt upphitað loft
fæst með þessu móti inní íbúðina sumar
jafnt sem vetur án rekstrarkostnaðar. Þetta
er dæmi um sjálfberandi kerfi sem sóst er
eftir í vistrænum lausnum.
Staða Vistrænna
Bygginga
Nýverið birtist umsögn og fagurfræðileg
gagnrýni um Vistþorðið í Torup í málgagni
danska arkitektafélagsins, Arkitekten. Um-
fjöllunin er sanngjöm og þrátt fyrir að fund-
ið sé að ýmsu smálegu er meginniðurstaðan
sú að þetta sé eina leiðin til þess að koma
þeim breytingum af stað sem nauðsynlegar
eru fyrir framtíðina. Framtíð vistrænnar
viðmiðunar á öllum sviðum. Einstaklings-
framtakið í formi skipulags og formlegra
samtaka ryður ávallt brautina og kerfíð
kemur svo á eftir.
í sama blaði er fjallað um vistræna hönn-
un í Danmörku og í leiðara blaðsins, undir
fyrirsögninni Vistrænt tómarúm, er farið
hörðum orðum um danska arkitekta, sem
hafa viljað fría sig þátttökunni í afleiðingum
vistkreppunnar. Þá eru einnig færð rök fyr-
ir því að dönsku byggingarlögin séu þránd-
ur í götu frekari þróunar á þessu sviði og
þeim sé því rétt aið breyta.
Á síðustu íjórum árum hafa ýmis sveitar-
félög í Danmörku tekið upp þær vistrænu
hugmyndir sem Vistþorpsfélagið hefur svo
lengi barist fyrir og er það vel. Þar á með-
al er skipulagt hverfí um 200 íbúða við
Horsens á Jótlandi. Nú er komið í ljós að
kerfíð reiknar alls ekki með slíkum fram-
kvæmdum, síst í miklum mæli: Vistrænar
byggingar eru dýrari í stofnkostnaði en
hefðbundnar, en skila síðan peningunum
fljótt aftur í spamaði við rekstrarkostnað.
Á 30 ára tíma er því vistræna húsið 20-30%
lægra í heildarkostnaði en hefðbundna hús-
ið. En stofnkostnaðurinn er viðmiðunin inn-
an félagslega kerfisins og þar sem Horsens-
íbúðimar fara yfír 70 þúsund krónur á fer-
metra í stofnkostnaði er ekki unnt að íjár-
magna þær á þann hátt. Undanþáguumsókn
hefur verið hafnað og því hafa þessi bygg-
ingaráform stöðvast í bili. Þetta bendir til
þess að þörf sé á miklum breytingum innan
húsnæðiskerfisins á öllum Norðurlöndum,
sem öll hafa a.m.k. í orði (utan ísland) sett
vistrænar byggingar, bæði innan og utan
borganna, á oddinn.
Eins og oft hefur verið bent á áður þarf
löggjafarvaldið að setja saman lög sem em
vistrænt hvetjandi og lækka með því rekstr-
arkostnað húsa um alla framtíð. Flatur nið-
urskurður eða flatar grunnáætlanir eru ekki
gerðar af lýðræðisást, þ.e. af því að allir
eigi að vera jafnir, hann er fylgifískur slakra
vinnubragða: Það kosta vissulega fyrirhöfn
að komast til botns i samhengi hlutanna
og velja síðan hagkvæmustu leiðirnar.
Frumkvæði eins og í Torup í Danmörku
getur haft mikil áhrif á hugsunarhátt fólks
um það huernig er rétt að standa að bygg-
ingum á tímum samdráttar og bágs vist-
veruleika. Það er lítt mögulegt fyrir hinn
almenna borgara að átta sig á því sem ein-
ungis er sett á pappír sem hugmynd eða
áætlun. En það er auðvelt að skoða og skilja
eftir að búið er að byggja, þegar fram-
kvæmdum hugmyndanna er lokið. Vistþorp-
ið í Torup vísar veginn til sátta milli manns
og jarðar.
Höfundur er hönnuður.
Skreyting á enda skíðastafs, myndir
skornar í hreindýrshorn.
Listiiega útskornir spænir úr horni frá
Finnmörku.
Hnífar - skreytt skefti og slíður frá
Finnmörku. ‘
Listíðnaður Sama
- ævafom skreytilist
amar. Enn í dag hljómar þetta orð framandlega
meðal margra íslendinga og fólk hváir þegar
það heyrir það nefnt og skilur ekki hvað um er
að ræða. Það var ekki fyrr en sagt er að það sé
hið rétta nafn „Lappa“ sem vitað er hvað við
Asamt með þjóðum eins
og indíánum, Kúrdum,
Inúkum og ótal
hirðingjaþjóðum Afríku
eiga Samar sína listhefð
og hún birtist í gervöllu
lífi þeirra. Það kemur
ekki á óvart að þau tákn,
sem ríkjandi eru í
samískri list, eru
hreindýrið og fjallið.
Eftir GRÓU
FINNSDÓTTUR
er átt. Hina niðrandi nafngift „Lappar"
hafa Samar hins vegar hlotið frá herraþjóð-
um sínum í Skandinavíu og átti upphaflega
að vera til marks um meintan tötraklæðnað
þessa farandfólks (sbr. sænska orðið lapp
sem þýðir bætur eða sneplar o.þ.l.). Búning-
ur þeirra var þó einungis frábrugðinn því
sem tíðkaðist og oftast miklu mun fallegri
og ríkulegar skreyttur en klæðnaður Skand-
inava þeirra tíma.
Mikið hefur verið ritað og rætt um Sama
undanfarin ár, einkum vegna þess að þeir
hafa oft á tíðum þurft að heyja hatramma
baráttu fyrir tilverurétti sínum sem þjóð
þegar gengið hefur verið nærri náttúruauð-
lindum þeirra, eða þegar hreindýrastofni
þeirra hefur verið í hættu stefnt. í því sam-
bandi muna menn enn glöggt eftir þeirri
hættu sem vofði yfír hreindýrunum í kjölfar
kjarnorkuslyssins í Tsjernobyl í Úkraínu.
Samar hafa þó oftar en ekki talað fyrir
daufum eyrum herraþjóða sinna þegar þeir
hafa reynt að ná fram réttindum sínum.
Þessir „indíánar norðursins“ eiga því margt
skylt með indíánum Ameríkanna tveggja
sem og öðrum þjóðum sem eiga sér engin
viðurkennd landamæri en leitast engu að
síður við að viðhalda menningu sinni og
sérkennum við erfið skilyrði. Nægir að nefna
þar til viðbótar þjóðir eins og Kúrda, Baska
og Inúka ásamt ótal hirðingjaþjóðum Afríku.
Eitt af því sem einkennir menningu slíkra
þjóða er sterk tilfinning fyrir öllu því sem
nútímamaðurinn kallar list og birtist í gjör-
völlu lífí þeirra. List og listiðnaður Sama
er þar hið ágætasta dæmi og varla hreyfa
þeir hönd til verks án þess að þar birtist
ekki fádæma sterkt næmi fyrir fegurð og
samræmi hluta, fyrir formi og innri gerð.
Slíkir eiginleikar eiga sér rætur í samruna
manns og náttúru þar sem tíminn skiptir
harla litlu og allt dregur dám af jafnvægi
Forn teikning af samískri fjölskyldu á ferð. Takið eftir barninu, sem hangir í
„ vöggunni“ á hreindýrinu. (Johannes Scheffer: Historie de la Laponie, París 1678.)
Beltissylgjur skomar úr beini.
- harmóníu - náttúrunnar. Það er því óhætt
að segja að list sú sem allt handverk Sam-
anna ber með sér endurspegli hvað best
menningarsögu þeirra frá upphafi og er því
hver listmunur einnig dýrmæt heimild sögu-
legrar þróunar, þróunar sem sumir fræði-
menn telja að eigi upphafi sitt á seinni hlut
síðustu ísaldar. Sagnir aftan úr grárri forn-
eskju koma þannjg lifandi fram í handverki
þeirra, jafnvel meðal ungs fólks.
Sagt er að þau tákn sem eru ríkjandi í
allri samískri list séu hreindýrið og fjallið.
Það er heldur ekki að undra, því þetta tvennt
er það afl sem er og hefur verið hvað sterk-
ast í lífi Sama og gildir þá einu hvert hráefn-
ið er sem notað er til listsköpunar, því flest
efni náttúrunnar hefur Sömum tekist að
hagnýta sér á þessu sviði. Allt frá ómunat-
íð hafa þeir þó fyrst og síðast gert fagra
hluti úr skinnum, beinum og hornum hrein-
dýranna. Þegar tímar liðu og samgöngur
og verslun við nágranna í austri og suðri
jukust, komu einnig til sögunnar tin, silfur
og jafnvel gull. Þeir Samar sem stunduðu
kvikfjárrækt (norskir Sjósamar og Austur-
samar) nýttu ullina af fénu, og ennfremur
höfðu Samar meðferð næfra, tága og tijá-
viðar fullkomlega á valdi sínu. Samar not-
uðu skinnbáta til veiða allt fram á 18. öld,
en uppfrá því virðist sem smíði trébáta hafi
verið almenn. Þessi bátasmíði, ásamt auk-
inni ræktun húsdýra, gerði það að verkum
að á vissum stöðum, einkum við sjávarsíð-
una, mynduðust samískir þéttbýliskjarnar.
Þetta varð enn frekar til að miðla straumum
á sviði lista og menningar, sem þó breytti
í engu hinum fornu sérsamísku einkennum.
Samt var þessi list Sama fyrst og fremst
nytjalist - heimilisiðnaður - þar sem nota-
gildið sat ætíð í fyrirrúmi.
Meðan Samar stunduðu hirðingjalíf var
það skinnið sem mesta notagildi hafði. Úr
því voru tjöld Samanna gerð, það var haft
sem ábreiður, í fatnað, skó, báta og sleða,
og úr því voru einnig gerðir ýmiss konar
burðarsekkir og pyngjur, jafnvel hálsmen
og armbönd. Þjóðbúningar margra Sama-
hópa eru einnig gerðir úr hreindýraskinnum.
Vetrarbúningar eru yfirleitt úr órökuðu
skinni, en sumarbúningar úr verkuðu skinni,
ásamt vaðmáli. Þeir eru fagurlega skreyttir
8