Lesbók Morgunblaðsins - 05.06.1993, Síða 8

Á Jan Mayen - eða Svalbarða - er nyrsta eldfjalla heimsins, Beerenberg. Myndin
er tekin 1970, þegar gaus þar síðast.
Jan Mayen er
Svalbarði
hafði beitt hann rangindum en níðið ef lík-
legra til að bera árangur líkt og níð Sigrún-
ar vegna þess að Eiríkur hafði unnið eða
var í þann mund að vinna níðingsverk. Níð-
ingsverk sem Skalla-Grímur setti löngu
áður á svið.
Skalla-Grímur var enn lifandi þegar þetta
gerðist en næst er sagt frá heimferð Egils
og dauða Skalla-Gríms, síðan er sagt meira
frá Eiríki:
Eiríkur konungur réð einn vetur fyrir
Noregi eftir andlát föður síns Haralds
konungs áður Hákon Aðalsteinsfóstrí,
annar son Haralds konungs, kom til
Noregs vestan af Englandi og það sama
sumar fór Egill Skalla-Grímsson til ís-
lands. Hákon fór norður til Þrándheims.
Var hann þar til konungs tekinn. Voru
þeir Eiríkur um veturinn báðir konungar
í Noregi. En eftir um vorið dró hvort-
veggi her saman. Varð Hákon miklu fjöl-
mennri. Sá Eiríkur þá engan sinn kost
annan en flýja land. Fór hann þá á brott
með Gunnhildi konu sína og börn þeirra.
(Egils saga, 142-143)
Veturinn sem Eiríkur var konungur í
Noregi með Hákoni er veturinn sem öxin
hékk á hurðásum í eldahúsi. Blóðöxin hafði
misst bit sitt og núna réð hún ekki við einn-
konung en áður felldi hún tvo í einu. Eirík-
ur og Gunnhildur flúðu til Englands og tóku
þar við ríki af Aðalsteini konungi. Þegar
Egill gekk síðar á fund þeirra kom Gunn-
hildur orðum að þessu bitleysi Eiríks:
... En Eiríkur konungur þarf nú
ekki að dyljast í því að honum verða nú
allir konungar ofreflismenn en fyrir
skömmu mundi það þykja ekki líklegt,
að Eiríkur konungur myndi eigi hafa til
þess vilja og atferð að hefna harma sinna
á hverjum manni slíkum sem EgiII er.“
(Egils saga, 150)
V
Mér þykir sem þessi útlegging mín á
axarsögunni í Egilssögu komi vel heim og
saman við söguna og að hún skýri margt
sem áður var óljóst. Hún gæti t.d. gert efni
Höfuðlausnar skiljanlegra. Arinbjörn sagði
við Eirík að Egill gæti bætt fyrir níð sitt
með lofsorðum sem allan aldur muni uppi
vera (Egils saga, 147). í Höfuðlausn eru
hins vegar fá lofsorð heldur lítið annað en
rímað vopnaglamur: Þar er endurtekið hvað
eftir annað að blóðöxin hafi bitið og verið
hugrökk: „t.d. „hné fólk á fit við fleina
hnit“ „beit bengrefill“ „frá eg að felli“
„brustu brandar" „rauð hilmir hjör“ „gramr
sótti fram“ „beit fleinn floginn“ „bitu odd-
ar“ „flugu unda bý“ „gall ýbogi". Hvergi
er sagt að verið sé að lýsa tiltekinni orr-
ustu og bit vopna og hugrekki Eiríks virð-
ist aðalatriðið.
Ég held að axarsagan svari þeirri spurn-
ingu hvers vegna Eiríkur hrökklaðist frá
Noregi. Það var vegna þess að hann vann
voðaverk með því að drepa bræður sína og
þar með sneri gæfan við honum baki. Sá
siðaboðskapur er í sögunni að guðirnir láti
níðingsverk ekki afskiptalaus.
Sumum kann að mislíka sú Egils saga
sem hér hefur verið lýst. Saga Noregskon-
unga er sveipuð hjátrú og dulúð og það sem
sýndist vera raunsæ frásögn af fyrri tíðar
atburðum líkist nú meira goðsögu í anda
eddu-hetjukvæða. En gildi Egils sögu þarf
ekki að minnka við þetta. Þeir sem vilja
halda því fram að allt sé þetta skáldskapur
lærðs manns frá 13. öld geta sagt að sagan
af öxinni sé stílbragð höfundar, ein af mörg-
um hliðstæðum sögunnar þar sem atburðir
endurtaka sig í breyttri mynd. Þeir geta
síðan hælt höfundi fyrir að setja þessar
hliðstæður í búning fornra trúarbragða líkt
og hann beitir forspám og örlögum til að
ná fram spennu í sögunni og að lokum
gætu þeir lofað hina glæsilegu útleggingu
höfundar á sögunni af Kain og Abel. Þeir
sem enn vilja halda því fram að Egils saga
sé sönn geta sagt að í henni sé hugarheimi
10. aldar heiðni rétt lýst þótt atburðarásin
hafí e.t.v. verið öðruvísi og hafa þá hvorir-
tveggja nokkuð að iðja.
Heimildir:
Berg(jót S. Kristjánsdóttir og Svanhildur Ósk-
arsdóttir. 1992. Formáli. Egils sagn, bls. vii-xliii.
Mál og menning, Reykjavík.
Egils saga. 1992. Bergljót S. Kristjánsdóttir og
Svanhildur Óskarsdóttir önnuðust útgáfuna. Mál
og menning. Keykjavik.
Höfundur er íslenskufræðingur og verkfræð-
ingur (BA, MS) og kennir íslensku og stærð-
fræði við Menntaskólann á Laugarvatni.
Iíslenskum annálum er frá því
skýrt að Svalbarði hafi fundist
árið 1194. Og í Landnámabók
Sturlu Þórðarsonar segir að frá
Langanesi á norðanverðu íslandi
sé „fjögurra dægra haf norður
til Svalbarða ...“. Þar er enn-
fremur sagt að frá Stað (Stadt)
í Noregi til Horns á austanverðu íslandi sé
7 dægra sigling í vestur.
Nú er fjarlægðin frá Langanesi til Jan
Mayen sem svarar tæplega ijórir sjöundu
af fjarlægð milli Staðar og Homs. Sé tek-
ið mark á þessum heimildum getur Sval-
barði því ekki verið annað en Jan Mayen.
Spitzbergen kemur ekki til greina því þang-
að er fjarlægð frá Langanesi nærri ellefu
sjöundu af fjarlægðinni frá Stað til Horns.
Ékki getur heldur verið átt við Grænland,
því að þá hefði fjarlægðin ekki verið talin
frá Langanesi, miklu fremur frá Vestfjörð-
um. Svalbarði hinn forni hlýtur því að vera
Jan Mayen.
Þær röksemdir sem hér hafa verið rakt-
ar geri ég ráð fyrir að hafí vakað fyrir dr.
Jóni Jóhannessyni prófessor (1909-1957)
þegar hann kvað upp úr með það að Sval-
barði sem fannst 1194 væri eyjan sem nú
nefnist Jan Mayen. Þessi staðhæfing Jóns
mun fyrst hafa komið fram á prenti í tíma-
ritinu Sögu 1961 í greininni „Um haf inn-
an“, en þá voru 4 ár síðan dr. Jón lést.
En því miður hefur þessi skýring ekki
hlotið náð fyrir augum Norðmanna. Þegar
þeir börðust fyrir umráðarétti yfir Spitz-
bergen héldu þeir því fram að líklega væri
þetta landið sem sagt er frá í íslenskum
annálum 1194 og hefði heitið Svalbard,'
sem raunar er afbökun nafnsins Svalbarði.
Ekki veit ég hvort þessi slæma söguskýring
hefur verið liður í rökstuðningi Norðmanna
fyrír landakröfum þeirra, en það væri fróð-
legt að rannsaka.
En fleira er tortryggilegt í réttlætingu
Norðmanna á því að nefna Spitzbergen
Svalbard. í grein í Encyclopedia Britannica
heldur Anders Kristian Orvin, fyrrum for-
stjóri Norsk Polarinstitutt, því fram að
Svalbard sé gamalt norrænt nafn og þýði
„köld strönd“. En ekki hef ég fundið í orða-
bókum þá skýringu að orðið barð hafi ver-
ið haft um strönd, enda var gamla heitið
ekki Svalbarð heldur Svalbarði eða Sval-
barður. Og þá verður líka auðveldara að
skýra þetta heiti. Barði er örnefni á Vest-
fjörðum, hálendur skagi sem endar í frem-
ur bröttum núpi til hafsins. Forn merking
orðsins barði er meðal annars skip með
jámvörðu stefni, sem kallað var barð. Or-
nefnið Barði er því vel valið um þennan
skaga. Og þó að þetta bendi ekki til þess
að nafnið Svalbarði eigi vel við Spitzbergen
þá á það prýðilega við eyjuna Jan Mayen,
skip með klakabrynju á stefni, í stað jám-
brynju. Þverskurður af eyjunni endilangri
minnir mjög á skip, jökli þakið Beerenberg
í annan endann, lægð í miðju, en í fram-
haldi af henni fjallgarður til suðvesturs.
Reyndar er það skrítin tilviljun að nafnið
Jan Mayen er einmitt dregið af nafni skips
sem var frá Hollandi og hét Jan May skip-
stjóri, eftir að fyrsti stýrimaðurinn Joris
Carolus fékk því ekki framgengt árið 1614
að kalla eyjuna Joris Eylandt!
En hveijar em elstu heimildir um Spitz-
bergen? Jón Jóhannesson prófessor getur
þess í greininni í Sögu 1961, að í Historia
Norvegica, sem samin er á latínu og talin
einna helst frá síðasta þriðjungi 12. aldar,
sé sagt að menn sem ætluðu frá íslandi
til Noregs hafi lent í hafvillum og fundið
land eða lönd milli Grænlands og Bjarma-
lands (sem er austur af Norður-Noregi)
en Grænland sé skilið frá þessum löndum
af jökultindum. Ég fær ekki betur séð en
að þessi frásögn eigi prýðilega við Spitz-
bergen-eyjaklasann. Austari eyjarnar em
yfirleitt mun flatari en Spitzbergen sem
einkennist af jökultindum og liggur ein-
mitt næst Grænlandi, enda merkir Spitz-
bergen Tindafjöll. Staðháttalýsing getur
ekki átt við Jan Mayen enda lægi þá beinna
við að segja að landið væri milli Græn-
lands og Noregs en milli Grænlands og
Bjarmalands.
Nú er að sjálfsögðu ekki hægt að banna
Norðmönnum að láta nafnið Svalbard ná
yfir eyjaklasann þar sem Spitzbergen er
vestasta eyjan. Én enginn getur heldur
skyldað okkur íslendinga til að viðurkenna
skilyrðislaust þá sögulegu rangfærslu sem
í því felst. Á íslensku landabréfi má svo
sem hafa í svigum afbakaða samheitið
Svalbard á eyjunum Spitzbergen, Nord-
austlandet, Egdeöy o.s.frv., þó að óþarft
sé. en við getum þá líka með góðum rökum
haft forna heitið Svalbarði í svigum á eftir
nafninu á Jan Mayen. Ekki er ég þó með
þessu/ endilega að styðja kröfur okkar til
hins foma Svalbarða, Jan Mayen, því að
vel má una því að Norðmenn beri þann
mikla kostnað sem af því hlýst að halda
þar uppi ágætum veðurathugunum, sem
við höfum líklega meira gagn af en nokkur
önnur þjóð.
Þessi grein er skrifuð til að minna á
kenningu dr. Jóns Jóhannessonar, en hon-
um entist ekki aldur til að fylgja henni eftir.
PÁLL BERGÞÓRSSON
BÖÐVAR GUÐLAUGSSON
í sjúkrahúsi
Utan við gluggans gler
er glaumur og dægurkæti.
Heilbrigða fólkið fer
fagnandi um torg og stræti.
Inn í hálfrökkrið hér
háværar raddir berast.
Augu vor spyrja: Er
eitthvað markvert að gerast?
Hinsvegar höfum vér
héðan þá frétt að segja:
Innan við gluggann er
ungur maður að deyja.
Örlög sem engin flýr
og enginn máttur fær þokað.
Þreytir oss götunnar gnýr.
Hví er glugganum ekki lokað?
Höfundur er kennari, búsettur í Kópavogi
og hefur gefið út nokkrar Ijóðabækur.
EINAR INGVI MAGNÚSSON
Barn
Sólarylur á freðið land
og regn á þurra jörð,
er bros þitt mér
í tilverunni hér
litla barn.
Augu þín eru sem perlur
í svörtum sandi,
hjal þitt, tær lækur
við bakkann græna.
Bros þitt og þín stuttu skref
létta byrði af bijósti mér
og svipta myrku tjaldi frá augum,
þegar ég horfi á þig leika í snjónum
með rauða húfu og vettlingana smáu.
Elsku barn,
á meðan jurt æsku þinnar blómstrar
á meðan sunna græðir fold
og regnið vökvar þurran jarðarsvörðinn.
Brostu þá og skríktu
áður en lífið fer að meiða
áður en þú, litla barn, ferð
að stinga þig í litla fmgur þína
á hvössum þyrnum lífsins
og blóð þitt fer að dijúpa
á þyrsta jörð.
Höfundur er Reykvíkingur og gaf út fyrstu
Ijóðabók sína á sl. ári.
ÞÓRÐUR G.
HALLDÓRSSON
Rís upp
Rís upp, þótt bresti vonabrýrnar
og bylgjur þungar, rísi þér í mót.
Rís upp, og byggðu brýr að nýju,
þvi brostnar vonir fyrnast furðu skjótt.
Og þótt vort líf sé leyndardómsins vefur
og lítt við vitum um, hver annan grefur,
er ljóst, vor löngun er sú sama,
að lifa og fínna til.
Rís upp, og láttu Ijós þitt skína
til líknar þeim, sem eiga um sárt að binda.
Rís upp, og treystu á mátt og megin,
en miklast ei, þótt gangi í sólarátt.
En vel skal gæta, þess sem Guð oss gefur
og ganga af hógværð um hans veittu
mund
Látum, - því vinir, störf vor stefna
til styrktar bræðrum vorum,
þá þrautalaust við þorum
að þiggja drottins fund.