Lesbók Morgunblaðsins - 14.08.1993, Síða 8

\
ana eru hinar árlegu þriggja daga „réttir“
á vísunda-vemdarsvæðinu. Dýrin eru rekin
í eina rétt, vigtuð, bólusett og sum seld.
Frægustu kúrekar fylkisins safnast þá sam-
an til að leika listir sínar og fólk streymir
að hvaðanæva til að fylgjast með. Það er
sannarlega stórfengleg sjón að sjá örfáa
menn reka risastóra hjörðina og fínna jörð-
ina titra undir fótum sér.
Önnur arfleifð Villta vestursins er hve
vinsælt það er að fara á veiðar. Mikið er
um silungsveiði í hinum frægu ám fylkisins
og enn er ódýrt að stunda þær. Ársleyfi til
að veiða í flestum ám fylkisins kostar t.d.
aðeins 800 kr. fyrir íbúa fylkisins. Dádýr,
elgir, fasanar og kalkúnar em veidd á haust-
in og fólk keppist við að fylla frystinn fyrir
veturinn. Menn, konur og böm virðast hafa
jafnmikla ánægju af veiðunum, og sú að-
ferð að draga í búið upp á gamla mátann
— úr náttúrunni frekar en matvöruverslun-
inni — virðist greinilega vera ríkjandi. Þrátt
fyrir miklar veiðar hefur dýralíf eflst mjög
síðustu áratugi og er það þakkað geysi-
miklu átaki og peningum sem hafa farið í
að friðlýsa stór svæði.
Hér heldur fólk fast í þá skoðun að amer-
ískt sé best. Montanabúar virðast ekki kæra
sig mikið um innfluttan vaming. Þeir aka
yfirleitt á amerískum jeppum og pallbílum
en japanskir bílar hafa ekki mtt sér rúms.
Er höfundur kom til Montana á Nissan
Pathfinder með skráningarplötu frá Kali-
fomíu var hún gjaman litin homauga. Þeg-
ar búið var að skipta á japönsku glæsikerr-
unni fyrir bandarískan Bronco ’79 með
Montananúmeri og fjárfesta í kúrekahatti
á bílstjórann, fór höfundi loks að líða eins
og innfæddri.
Veitingahúsaeigendur kæra sig einnig
kollótta um innflutta tísku í matargerð.
Heilsuæðið sem er að leggja B^ndaríkin
undir sig og hræðslan við kólesteról og kjöt
virðast enn ekki hafa barið að dymm hjá
meirihluta íbúanna. Veitingamenn bera
stoltir fyrir mann steik sem vegur heilt kfló
og dygði til að metta heila íjölskyldu. Við
þjóðveginn hefur verið reist stórt skilti sem
á stendur: „Við hér í Montana borðum kjöt.
Baráttumenn fyrír réttindum dýra til að lifa
em ekki velkomnir hér.“
SÉRSTAKT GlLDISMAT
í samanburði við auðugri og nútímalegri
hluta Bandaríkjanna virðist Montanafylkið
mjög gamaldags, jafnvel afturhaldssamt.
En það er einmitt þessi afturhaldssemi sem
gerir það hrífandi og áhugavert. í Montana
em heldur ekki fyrir hendi þau efnislegu
gæði sem lögðu granninn að ríkjandi efnis-
hyggju og samkeppni víðast hvar í Banda-
ríkjunum.
Fátæktin er auðvitað niðurdrepandi. Erf-
itt er að horfa upp á ungt fólk sem á nán-
ast enga möguleika á framhaldsnámi og er
dæmt til að strita alla ævina til að koma
sínum bömum á legg. En stöðnunin í hinni
efnahagslegu þróun hefur einnig haft það
í för með sér að menningin heldur fast í
rætur sínar.
Af þeim ástæðum er eðlilegt að Mont-
anabúar nútímans, margir hvetjir afkom-
endur „íjallamanna" og kúreka, trúi því af
hjartans einlægni að sveitalíf og veiðar séu
forréttindi fremur en nauðsyn og að verald-
legar eignir skipti ekki höfuðmáli. Húsin
hér em fremur bágborin, oft tjaslað saman
úr ýmsu skrani, og bílarnir em gamlir, en
fólk virðist kæra sig kollótt.
Ummæli miðaldra Montanabúa, sem höf-
undur hitti hjá vinafólki, lýsa e.t.v. best
hinu sígilda gildismati þessa fólks. Hann
var atvinnulaus, illa farinn af viskídrykkju
og bjó einn í litlu hjólhýsi í garðinum hjá
bróður sínum. Flestir mundu álíta hann
fremur ógæfusaman mann. En hann var
ekki á því. „Ég er svo heppinn að vera
fæddur hér í þessu dásamlega fylki þar sem
ég get farið upp á fjöll á hverjum degi og
veitt silung. Það em engir eins heppnir og
við Montanabúar.“
Það er á slíkum stundum sem aðkomu-
mönnum, sem margir hveijir em vanir borg-
arlífinu, finnst þeir hafa nálgast hjarta
gamla vestursins. Hér glittir í upphafið,
þ.e. lífsskoðanir og lífsmáta sem lögðu
gmndvöllinn að útþenslu bandarísks þjóðfé-
lags til vesturs. Það er óskandi að Montana
komist ekki of mikið í tísku. Ella er hætt
við að fylkið missi sitt sígilda yfírbragð.
íbúamir gera sér grein fyrir þeirri staðreynd
og segjast tilbúnir að beijast gegn innrás
aðkomumanna og vemda þau forréttindi
sem þeir telja fólgin í því að vera fæddur
og uppalinn Montanabúi.
Heimildir:
Montana: A History of Two Centuries. Michael P.
Malone and Richard B. Roeder. Univ. of Washington Press,
Seattle and London, 1976.
The Missoulian.
Newsweek.
Samtöl við fðlk hér og þar f Montana.
Hugmyndasagan
og aldarlokin
Eftir ÞÓRUNNIVALDEMARSDÓTTUR
Langhundur sá sem hér fer á eftir í fjóram hlutum
er erindi sem ég flutti í Nýlistasafninu seint á
góu. Útvarpsmaður Kviksjár spurði mig hvort
þetta væri svona erindi, líkt og haldin vora í
Reykjavík á síðustu öld? Já þetta er þannig er-
indi, formið er seigt, það felst mikið öi-yggi í
því. Mér finnst hálfgerð sögufölsun að breyta
erindinu og gera það ópersónulegra fyrir Lesbók-
ina, gera það kalt og útreiknað, því það var hugsað þannig að það
hyrfi í hvíta loftið og í eyru þess fólks sem sækir fundi Nýlista-
safnsins. Erindið fær því að birtast hér jafn glannalegt og það
vildi vera þegar það var skrifað. Það er því talað mál sem hér fer
á eftir.
Þegar ég hugsaði um það að standa héma skammaðist ég mín
að vera orðin svona fígúra, en það er predikunarmenntun sem ég
hef og predikarahlutverk sem ég hef komið mér í með því að skrifa,
ég hef notið opinberra styrkja og verð eiginlega að vera tilbúin
þegar kallað er á fígúmna og þjóðfélagið vill hafa hana til sýnis.
Eg ætlaði fyrst að tala um myndir, af því þetta er myndlistafé-
lagsskapur, var frá því í nóvember búin að safna einhveijum lista-
sögupunktum, las eðli mitt út frá því hvemig myndir ég teikna,
var að hugsa um að segja frá því þegar ég lenti í því að teikna
punktamyndir í fmmskógi í níu vikur fyrir fomleifastofnun ríkisins
í Mexíkó, datt í hug að reyna að lýsa því hvemig sagnfræðiflipp
það er að ganga um E1 prado, eða tala um hvemig myndlist birtist
í texta, hvemig myndir Kristínar Ómarsdóttur sjást í textanum
hennar, en - hér er ég að flytja fijálst erindi svo ég ákvað að
gera sjálfri mér gott og reyna frekar að leysa tilvistarhnút útmán-
aða í þessu erindi, með því að velta fyrir mér tilvistarhnút sam-
tímans, sem er minn eigin hnútur og okkar allra. Að semja erindi
gefur manni tækifæri til að taka sjálfan sig alvarlega, ég notaði
það til að reyna að henda reiður á útmenguðum hugmyndagrautn-
um í hausnum á mér, tók mér í hendur yfirlitsrit um hugmynda-
sögu til að þreifa á stóm grindinni sem allt hangir á.
SkrýtnirTímar
Það em skrýtnir tímar, gamlar byltingar í endurvinnslu, vestræn
menning í endurvinnslu, gler og plast og pappír í eridurvinnslu og
listamenn fá óskiljanleg skilaboð í loftnetið sitt um tímana sem
em að koma. Risastór nýuppsett loftnet í Vesturheimi bíða eftir
skilaboðum frá lífvemm í geimnum og sérfræðingar segja þau
berist fyrir aldamót. Eins gott, því leiðindin em að drepa marga,
menn lifa enn við sömu tísku og fyrir tuttugu, þijátíu ámm því
geimaldarbúningamir láta á sér standa.
Predikarahlutverkið er svo víða, einkaleyfið til að predika er
löngu farið frá prestastétt. Fyrir miðja síðustu öld tóku ungir náms-
menn í Kaupmannahöfn sér þau réttindi upp úr þurm, án umboðs
frá kóngi eða biskupi, að predika fyrir þjóð sinni, það voru Fjölnis-
menn, Jón Sigurðsson og fleiri, þeir boðuðu lýðnum sjálfum að
hugsa sjálfstætt og vakna, lýðurinn ætti að fá löggjafarvald, lýður-
inn ætti að fá að menntast, lýðurinn ætti sjálfur að hugsa. Þama
var foma vestræna kerfið, sem stýrt var af kirkju og kóngi að
byrja að riðlast, og það skein í tuttugustu aldar þömmerinn, það
að þurfa að hugsa sjálfur, finna sér hlutverk og tilgang í heimi
sem er fullur af illsku og mgli. Á sama tíma og hugsýn sjálfstæðis-
hetjanna um fijálsan Islandslýð sem fengi að afráða sjálfur um
sín mál var að mótast sigldi Darwin á skipinu Beagle, Beagle er

„Maður er lítill sjálfur en þó allur heimurinn. “ Mynd: Erró.
smávaxinn lágfættur veiðihundur og þefaði sjálfa lífssöguna uppi.
Þar með fóru rökin fyrir að vald kóngs og kirkju kæmi frá guði
endanlega út um gluggann, og fomar bókstaflegar kennisetningar
Biblíunnar sem heimsmyndin byggðist á leystust upp. 1 ljós kom
að allir menn em jafn fínir, enginn siður í eðli sínu öðmm betri.
Eftir að okkur var kastað út úr hinni lokuðu og öruggu vest-
rænu veraldarmynd inn í rótleysi nútímans, þarf hver einstakling-
ur að bögglast við að byggja upp sína eigin hugmynda-tilvist eða
tilvistar-hugmynd. Maður er lítill sjálfur en þó allur heimurinn.
Maður er pródúkt hugmynda sem maður grípur einhversstaðar,
endurtekur og þykist eiga sjálfur. Þetta er tilvistarmódel tuttug-
ustu aldar, þetta var niðurstaða existensíalistanna, maður verður
að henda öllu gamla hugmyndadraslinu og byggja sér heim sjálfur
kringum ekkertið í miðjunni í sér, kringum svartholið. Maður fær
hugljómanir og þykist vera að hugsa eitthvað á heimsmælikvarða
í sínum litla heimi. Svo les maður hugmyndasögu og sér að maður
liggur í gamalli heyhrúgu að tyggja gamalt strá. Því er svo mikil-
vægt að hafa smá grind úr hugmyndasögunni að styðja sig við,
þekkja í meginatriðum þetta tré með greinar sem liggja frá einum
hugsuði til næsta, til að vita hvort maður sé fastur í gömlum tíma,
sé í raunvemlegri uppgötvunarvímu í samtímanum að skynja lok
tuttugustu aldar, eða að hugsa eitthvað fúlt og gamalt.
Margir tímar í Gangi
Það em margir tímar í gangi, það sést vel í Austur-Evrópu. Þar
eru lönd og landshlutar föst í 19. öldinni og Júgóslavía föst í seinni
heimsstyijöldinni, sum lönd í aldamótastíl, önnur í þessum sér
austurevrópska stfl með blöndu af tísku fyrri áratuga, að beijast
við að fá sér gallabuxur. Eins er fólk í okkar samfélagi statt á
mismunandi tímum í hugsun sinni, sumir með 19. aldar hugmynd-
ir, aðrir með hugsjónir sósíalista í kollinum frá því snemma á öld-
inni, menn sem halda ennþá að þeir séu ferskir og róttækir af því
hugmyndimar sem þeir ganga með í kollinum vom einhvemtíma
róttækar. Fjölnismenn og Jón Sigurðsson kölluðu íhaldsmenn, þá
sem lifðu í gömlum tíma, rojalista, það er ágætt orð, þeir sem em
fastir í dauðri og illa lyktandi hugsun og halda í fúinn kvist eru
konungssinnar, orðið minnir okkur á hvemig tíminn gerir stöðugt
gys að hugmyndum okkar.
DARWIN Sprengir Hugmyndakerfið
Darwin, samtímamaður okkar heittelskuðu róttæklinga á síðustu
öld, skrifaði að flestra dómi um síðustu aldamót og að flestra dómi
enn, merkilegasta rit síðustu aldar. Bók hans um uppmna tegund-
anna er ef til vill merkasta rit í heimi. Menn fengu svo mikið sjokk
við þá nýju heimsmynd sem Darwin dró upp að við emm varla
búin að ná okkur enn. Meira að segja George Bemard Shaw gat
ekki kyngt þessu, þótt hann væri töff, og sagði um þróunarkenning-
una: „Samkvæmt þessu eru aðeins fífl og ruddar á lífi.“ Nefnilega
- við eram miklu nær því að geta kyngt þessu núna, „ég er að
miklu leyti fífl og ruddi". En Darwin sá ekki alla myndina, það
er ekki bara náttúmúrval sem kastar burt fúnum kvistum svo hin-
ir vaxa og nýir skapast, hann vissi ekki að í lífverum er erfðafræði-
legt kerfí í gangi, með flippgen sem búa til nýjungar.
Darwin sjálfur gekk eins og kristnir menn síðan í gegnum hug-
myndafræðilega atómsprengingu vegna þeirrar nýju sýnar sem
hann fékk á þróun og eðli lífsins. Hann sá of mikla tilviljun og
of mikla illsku í heimi náttúrannar til að hann gæti trúað, eins
og kristnin kennir, á velviljaða guðlega tilvistaráætlun. Hann varð
agnostic, þeirrar skoðunar að ekki væri hægt að þekkja guð. Með
Darwin rann sálin inn í líkamann og guð úr hæðum niður í frnrn-
skóginn. Darwin sá að í heiminum ríkir algjör óreiða og óvissa,
miðað við það sem vestrænt hugmyndakerfi hafði haldið fram um
aldir.
Erfítt var að melta lífssýn sem sýndi að hinn stolti vestræni
maður, sem taldi sig einan af lífsgangverkinu skapaðan í guðslíki,
er bara efni sem óx úr amöbu. Erfitt var að kyngja í einum bita
kenningu sem dró okkur niður til dýranna. Upp til dýranna segja
rnenh frekar núna, eftir að við höfum jafnað okkur á öðm fallinu,
fallinu aftur inn í Éden. Maðurinn sem taldi dýrin siðlaus og heimsk
er síðan að átta sig á að lýsingin á frekar við hann sjálfan. Hinn
siðmenntaði Evrópubúi rankaði við sér í upphafi þessarar aldar
fastur í ógeðslegu viktoríönsku neti afskræmandi mannasiða sem
gerði konur ýmist að kynlausum veiklulegum eiginkonum eða hór-
um sem þóttu ógeðslegar. Síðan hafa ýmsir dýrslegir eiginleikar
mannsins smám saman verið teknir í sátt.
VlÐBRÖGÐ VlÐ ÞRÓUNARKENNINGUNNI
Kaþólikkar þoldu þróunarkenninguna betur en mótmælendur,
því táknmyndir em í þeirra trúarheimi ennþá lifandi, þeir em ekki
eins bundnir við bókstafinn og við. En flestir hálfmeítu kenningu
Darwins fyrst eftir að hún kom fram, menn tengdu hana við trúna
á endalausar framfarir, lífheimurinn þróast og verður stöðugt full-
komnari, þá hlýtur mannfélagið líka að vera á framfarabraut. Svo
komu heimsstyijaldimar tvær og trúin á stöðuga framþróun og
sigurgöngu vísindanna var tekin frá mönnum líka. Efinn settist
að. Ein niðurstaðan sem menn komust að út frá kenningu Darw-
ins er sú að þar sem menn séu hluti af náttúmnni séu þeir tæp-
ast dómbærir á hana. Menn sáu að mannkindin er ótrúlega ill og
takmörkuð og hvatirnar geta leitt menn út í ægilegustu ógöngur,
sem í samfélaginu framkalla heimsstyijaldir. Svarthölið opnaðist
mönnum áður en það fannst úti í geimi.
Framhald í næstu Lesbók.