Lesbók Morgunblaðsins - 30.10.1993, Blaðsíða 10

Sex bandarísk ljóðskáld V
Hausinn er
ekki í lagi
Robert Lowell fæddist árið 1917 í Boston, kom-
inn af einhverjum alfínustu ættum þar í borg.
Á bernsku- og fyrstu unglingsárum sýndi hann
l lítil merki þess sem síðar varð úr honum.
Hann var stór og sterkur og hinn mesti rusti,
ROBERT LOWELL lézt
árið 1977. Ljóðhans
þykja merkilegt framlag
til ljóðhefðar enskrar
tungu, en skáldið var illa
haldið af tvílyndi, fékk
reglubundið maníukast
árlega á tímabili og varð
þá gjarnan ástfanginn af
ungri stúlku og ákveðinn
í að byrja nýtt líf.
Grein Og Ljóðaþýðing
Eftir SVERRI
HÓLMARSSON
sífellt í áflogum og lítt gefínn fyrir bók-
ina. í menntaskóla fékk hann gælunafnið
Cal, sem festist við hann og hann hélt
sjálfur fram að væri stytting úr Caligula,
en var upphaflega Caliban (dýrslega per-
sónan í ofviðri Shakespeares). Það var
ekki fyrr en síðustu tvö árin í mennta-
skóla að hann fór að líta á sjálfan sig sem
upprennandi vitsmunaveru og leggja stund
á skáldskap. Hann hóf háskólanám við
Harvard og las klassísk fræði en flutti sig
eftir eitt ár til Kenyon College, Ohio, þar
sem hann naut leiðsagnar skáldsins og
gagnrýnandans John Crowe Ransom, sem
var einn af helstu boðberum nýrýninnar.
Lowell var nú tekinn að yrkja fyrir alvöru
og fékk birt ljóð í háskólatímaritinu.
Hann útskrifaðist árið 1940 og giftist
sama árið rithöfundinum Jean Stafford.
Þau stunduðu bæði ritstörf næstu árin og
lifðu á tekjum sem hann hafði af fjöl-
skyldusjóði og hún af fyrirframgreiðslum
fyrir skáldsögu sína Boston Adventure,
sem kom út 1945 og naut mikilla vin-
sælda. Lowell birti Ijóð í tímaritum. Hann
var nú orðinn kaþólskari en páfinn og
gerði það upp við sig að hann gæti ekki
tekið þátt í styijöld landa sinna gegn Þjóð-
veijum og Japönum. Hann skrifaði því
Roosevelt forseta bréf árið 1943 þar sem
hann mótmælti loftárásum á óbreytta
borgara og neitaði að gegna herþjónustu.
Fyrir það var hann dæmdur í eins árs
fangelsi. Fyrsta ljóðabók hans kom út
1944 en það var með Lord Weary’s Castle,
1946, að hann sló í gegn, fékk ótæpilegt
lof, verðlaun og styrki. Ljóðin í þeirri bók
eru flókin og formlega háþróuð, byggja
mjög á trúarlegum myndum og hugsun,
fjalla um rýrnum fornra verðmæta, þau
eru hefðbundin en um leið nýstárleg og
sérkennileg, þóttu þá og þykja enn merki-
legt framlag til ljóðhefðar enskrar tungu.
En nú seig a ógæfuhlið, hjónabandið
leystist upp, Lowell gekk af kaþólskri trú
og 1949 var hann lagður inn á geðdeild
illa haldinn af tvílyndi (maníódepressívu).
Þegar bráð var af honum giftist hann rit-
höfundinum Elizabeth Hardwick. Hann
kenndi við háskólann í Iowa, síðan dvöld-
ust þau í Evrópu um alllangt skeið. Low-
ell gaf út aðra ljóðabók sína, The Mills
of the Kavanaughs, 1952, og var hún í
svipuðum stíl og sú fyrri, nema hvað hún
þótti enn tyrfnari og titilljóðið, gríðarlöng
sálfræðistúdía um hjónaband, torskilið með
afbrigðum. Lowell fékk á þessum árum
reglubundið maníukast einu sinni á ári og
varð þá gjarnan ástfanginn af ungri stúlku
og ákveðinn í að byija nýtt líf, en köstun-
um lauk ævinlega á sjúkrahúsi. Til að ná
sér upp úr þunglyndinu sem fylgdi í kjölfar-
ið tók Lowell að skrifa endurminningar
sínar og grafa ofan í bernsku sína. Um
leið tók hann að gera tilraunir með nýjan
ljóðstíl, hann langaði til að einfalda stíl
sinn, gera hann aðgengilegri og um leið
persónulegri. Honum fannst að hann og
fleiri akademísk skáld, afsprengi nýrýninn-
ar, hefðu oit flókin ljóð hlaðin táknum og
torræðri merkingu, sem væru ljómandi
kennsluefni en innihéldu ekki neina djúpa
reynslu. Hann hafði byijað að yrkja mörg
ljóðin í Life Studies, 1959, á hefðbundnu
formi en fannst það hamla einlægni tilfinn-
inganna. í þeirri bók yrkir Lowell á mun
einfaldara formi og setur sjálfan sig í
miðju margra ljóðanna. Þetta braut ger-
samlega í bága við þær grundvallarreglur
sem tíðkuðust í þeim skáldaskóla sem
Lowell tilheyrði og var upphafið að nýrri
stefnu, því sem kallað var játningaskáld-
skapur. Lowell var hér undir áhrifum úr
ýmsum áttum, frá William Carlos Williams
sem orti á mjög einföldu formi, frá Allen
Ginsberg sem orti mjög bert og persónu-
lega, frá Theodore Roethke sem leitaði
aftur til bemskunnar, frá Philip Larkin
og Elizabeth Bishop sem ortu um hvers-
dagslega hluti og eigin tilfinningar. Low-
ell hafði síðan áhrif á skáld svo sem Sylv-
iu Plath, Anne Sexton, Adrienne Rich og
fleiri.
Á sjöunda áratugnum tók Lowell virkan
þátt í baráttunni gegn stríðinu í Víetnam
og gaf út tvær framúrskarandi ljóðabæk-
ur, For the Union Dead, 1964, og Near
the Ocean, 1967, þar sem hann snýr sum-
part aftur til fastara forms. Með Notebo-
ok, 1969, breytti hann aftur um stíl og
orti nú órímaðar sonnettur, einskonar hug-
leiðingar eða minnispunkta um líf sitt, en
textinn er mjög harðsnúinn, þéttur og víða
torskilinn. Hann hélt áfram að yrkja í
þessum stfl það sem eftir var í bókunum
History, 1973, For Lizzie and Harriet,
1973, The Dolphin, 1973, og Day by Day,
1977, og fjallaði þar bæði um stórmenni
sögunnar og atburði í eigin lífí, m.a. við-
skilnaðinn við Elizabeth Hardwick og dótt-
ur þeirra og nýtt hjónaband með enskri
konu, Caroline Blackwood, sem fæddi hon-
um son. Robert Lowell lést árið 1977.
Nokkur orð um þau ljóð sem hér birtast
í þýðingu. „Skúnkatími" er úr Life Studi-
es. Staðurinn er smábærinn Castine í
Maine þar sem Lowell átti sumarbústað.
L.L. Bean er þekkt póstvöruverslun í Ma-
ine. Ljóðið lýsir hnignun og hrörnun, bæði
í samfélaginu og í huga skáldsins. Skúnk-
arnir eru hins vegar öfundsverðir í hugsun-
arleysi sínu og eðlislægum þokka.
„Til þeirra sem féllu fyrir Norðurríkin“
er titilljóðið í For the Union Dead. Shaw
ofursti er kunn hetja úr borgarastyijöld-
inni sem stjórnaði herfylki blökkumanna
og féll í South Carolina. Latneska tilvitnun-
in er áritun á minnisvarða Shaws í Boston
og þýðir: „Þeir fómuðu öllu til að þjóna
lýðveldinu". Lowell ber saman þau verð-
mæti sem Shaw barðist fyrir og ástand
lýðveldisins hundrað árum síðar og niður-
staðan er harður áfellisdómur yfir undir-
gefni og efnishyggju nútímans.
Þeim sem vilja fræðast meira um Rob-
ert Lowell skal bent á ágæta ævisögu eft-
ir Iam Hamilton (Vintage Books) og prýði-
legt úrval Ijóða hans með inngangi og
skýringum eftir Jonathan Raban (Faber).
Til þeirra sem féllu
fyrir Norðurríkin
„Relinquunt Omnia
Servare Rem
Publicam. “
Nú stendur gamla Fiskasafnið í Boston
mitt í snjóauðn. Neglt fyrír brotna gtugga.
Koparþorskveðurvitinn hálfafhreistraður.
Loftfyllt búrín þurr.
Eitt sinn sniglaðist nef mitt eftir gleri;
fingur klæjaði í
að sprengja loftbólur
sem stigu úr nösum bældra, þægra fiska.
Hönd mín hörfar. Enn þrái ég oft
þetta myrka, drukknandi rólyndisríki
fiska og skriðdýra. Morgun einn í mars
ýtti ég á nýja galvaníseraða gaddavirs-
girðingu á Boston Common. Inni í búrínu
rumdu gular rísaeðluskurðgröfur
og ruddu upp tonnum af grasi og mold
til að grafa sér bílageymslu í undirheimum.
Bílastæðin blómstra í hjarta Boston
líkt og þegnlegir sandkassar.
Lífstykki rauðgulra stoða
ver glamrandi ráðhús falli,
sem hrístist af uppgreftrí, horfir á Shaw ofursta
og svarta hermenn hans með bústnar kinnar
á titrandi lágmynd St. Gaudens úr borgarastríðinu,
sem plankaflís ver gegn bílageymslujarðskjálfta.
Tveim mánuðum eftir gönguna gegnum Boston
var hálft herfylkið fallið;
við afhjúpunina munaði minnstu
að William James heyrði blakka bronsmenn anda.
Minnisvarðinn fastur eins og fiskbein
I koki borgarínnar.
Ofurstinn er jafn mjór
og áttavitanil.
Árvakur eins og reiður músarrindill
þaninn og mildur eins og mjóhundur;
það er eins og hann kveinki sér við gleði
og kafni af einveruskorti.
Nú er hann stikkfrí, og hann fagnar fógru
og frábæru valdi manna til að velja líf og deyja -
á leið með svarta hermenn s'ma í dauðann
getur hann ekki beygt bak sitt.
A þúsund smábæjatorgum Nýja Englands
halda gamlar hvítar kirkjur uppi merki
flaumrar, einlægrar uppreisnar; trosnuð flögg
þekja legstaði Lýðveldishersins mikla.
Steinstyttur táknrænna Norðurríkjahermanna
grennast og yngjast með ári hverju -
með vespumitti dotta þær fram á byssur
og tauta gegnum bartana...
Faðir Shaws vildi engan minnisvarða
nema skurðinn
sem líki sonar hans var kastað í
og týndist með „negrum“ hans.
Skurðurínn er nær.
Hér minna engar styttur á seinasta stríð;
í Boylstonstræti er auglýsingamynd
afHiroshima að krauma
yfir Moslerpeningaskáp, „Kletti aldanna “
sem stóð af sér sprengjuna. Geimurínn er nær.
Ég beygi mig að sjónvarpinu og tómleg
andlit svartra skðlabarna stíga upp eins og blöðrur.
Shaw ofursti
situr loftbólu sína,
og bíður efíir
blessunarlegum bresti.
Fiskasafnið er horfið. Út um allt
pota rísabílar með ugga sér fram eins og fiskar;
villimannsleg þjónslund
rennur hjá á smurfeiti.
Höfundur vinnur við þýðingar
og býrí Danmörku. Sjá ennfremur
Ijóð eftir Lowell á bls. 3.
10