Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.1993, Blaðsíða 1

O R G U
S to/nwð 19 25
L A Ð S
41. tbl. 20. NÓVEMBER 1993 — 68. árg.
Eftir SIGURJON
BALDUR HAFSTEINSSON
Sorg og örvænting. Myndirnar sýnii syrgjandi íoreldra og helsærðan, óbreyttan borgara í hinni stríðshrjáðu borg Sarajevo,
leita eftir hjálp. Við erum ekki óvön myndum af þessu tagi úr innlendum blöðum og fréttum sjónvarps. Það virðast gilda
aðrar reglur um svona myndbirtingar ef myndin er komin langt að. Þá leyfist okkur að birta þær. Verði álíka hryllingur hér
á landi, þá eru slíkar myndir ekki birtar í innlendum miðlum. Rökin með myndbirtingum frá átakasvæðum eru þau í heimi
fréttamennskunnar, að svona sé heimurinn og það sé skylda fréttamanna að sýna hann eins og hann er. Við getum velt því
fyrir okkur hversvegna sömu rökum er sjaldnast beitt þegar hroðalegir atburðir gerast í okkar eigin samfélagi.
SIÐFERÐI
OG MYNDIR
I
iðferðilegar spurningar í tengslum við ljósmynda-
og kvikmyndatökur á íslandi hafa ekki farið hátt
í opinberri umræðu. Það þýðir samt ekki að
myndatökumenn og viðfangsefni þeirra, ásamt
áhorfendum myndanna, séu rúnir vangaveltum
Dæmi um notkun á gömlu
myndefni sem hreyfir við
siðferðilegum
spurningum eru hinir
umdeildu þættir Þjóð í
hlekkjum hugarfarsins.
I fyrsta þættinum eru
notaðar gamlar
kvikmyndir sem sýna fólk
við heyskap og er í texta
myndarinnar, í tengslum
við myndefnið, verið að
gera því skóna að kynmök
milli manna og dýra á
miðöldum hafi verið mun
tíðari en annálar segja til
um.
um siðferðilegar hliðar þess sem þeir sjá.
Þvert á móti. Islendingar eru vandir að virð-
ingu sinni, þeim er misboðið og þeir láta sig
varða þá mynd sem þeir sjá af sér og sín-
um, lifandi eða dauðum. Um það vitna sam-
töl mín við myndatökumenn, fyrirspumir
um siðferði myndbii’tinga blaða og sjón-
varps, og kærur þeim tengdar til Blaða-
mannafélags Islands og ótal raddir í síma-
tíma Rásar 2, Þjóðarsálinni.
Hér á eftir mun ég ræða nokkln• atriði
tengd siðferði myndefnis, bæði ljósmynda
og kvikmynda, og taka nokkur dæmi sem
varpa geta Ijósi á hvers eðlis siðferðiieg
umræða um myndefni er. Eg mun fyrst
aðeins ræða almennt um siðferði og mynd-
efni og ræða síðan frekar siðferðilegar skyld-
ur myndatökumannsins við viðfangsefni sín
út frá hugtakinu um friðhelgi einkalífsins.
II
Það má skipta viðfangsefnum siðferðilegr-
ar umræðu um myndefni niður í fjóra hluta
og á sú skiptíng bæði við um tilbúning þeirra
og notkun. I fyrsta lagi skyldur myndatöku-
mannsins við sjálfan sig til að gera mynd
eða myndir sem endurspegla ætlun hans
eftir bestu getu. í öðru lagi ábyrgð mynda-
tökumannsins tíl að halda fast við fagmann-
leg viðmið og að uppfylla skuldbindingar
sínar við stofnanir eða einstaklinga sem
gera honum það fjárhagslega kleift að stunda
sína iðju. í þriðja lagi skyldur myndatöku-
mannsins gagnvart viðfangsefnum sínum.
Og loks ábyrgð hans gagnvart þeim sem
eiga að pjóta myndanna. Þegar rætt er um
skyldur og ábyrgð í þessu samhengi þá er
átt við siðferði sem tekur á sig ýmsar mynd-
ir og erfitt getur verið að segja nákvæmlega
til um hvaða siðferðilegu skyldur eða hvaða
siðferðilega ábyrgð eigi við í hverju tilviki
fyrir sig. Hvert dæmi verður því að ræða
út af fyrir sig vegna þeirra mörgu mismun-
andi tengsla og ólíkra siðferðilegu spurninga
sem af þeim vakna. Við skulum skoða aðeins
fjögur atriði tengd ákvæði laga um friðhelgi
einkalífsins til að sýna fram á skyldur og
ábyrgð myndatökumannsins við viðfangsefni
sín.
I almennum hegningarlögum er sérstak-
lega vikið að friðhelgi einkalífsins. Akvæðin
fela í sér vemd einstaklingsins tíl þess að
fá að lifa í friði fyrir forvitni náungans eðá
illkvittni. Þessi réttindi taka til einkalífs
hans, einkamála, skapgerðareinkenna, skoð-
ana hans og -friðhelgi heimilisins. Lögin
vernda meðal annars friðhelgi einkalífs
manns fyrir óviðkomandi átroðningi á svæði
sem er í eign hans, þ.e. heimili, en lögin erti
ekki eins skýr er kemur að almannafæri ojj
hvaða vemd einstaklingurinn nýtur þar fyr-
ir forvitni náungans eða illkvittni. Hér ef
þá átt við um garða, lóðir eða húsnæði serií
er opið almenningi. Myndatökumaður þarf
augljóslega leyfi til að mynda inná heimili
manns, en þegar komið er út á almannafæri
þá virðist sem að myndatökumaðurinn þurfi
ekki að biðja leyfis til að fá að mynda. Til
samlíkingar má segja að almenningur og
yfirvöld líti svo á að myndatökur á almanná-
færi séu í engu frábmgðnar þvi að lýsa því
sem fyrir augu ber í rituðu máli eða að sjást
af öðm fólki. Málið er hins vegar ekki svö
einfalt og er nærtækt að minnast á úrskurð
Tölvunefndar um uppsetningu myndavéla
við ljósastýrð gatnamót. Borgaryfirvöld
höfðu áætlanir um að setja upp myndavélar
á gatnamótum til nota við að stemma stigú
við akstri yfir á rauðu ljósi. Tölvunefnd aft-
ur á móti ályktaði um málið og telur aÖ
borgaryfirvöldum sé ekki stætt á því að setja
upp myndavélamar á gmndvelli laga urrji
friðhelgi einkalífsins. Annað dæmi sem vert
er að nefna í þessu samhengi er myndbirting