Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.1993, Blaðsíða 6

Vopnasala
að fornu
Eftir HERMANN PÁLSSON
I
Meðan víg voru enn
í tísku hérlendis
og vopnfærum
drengjum var ráð-
ið að eiga sér
sverð, öxi eða
spjót, þóttá býsna
mikill ljóður á þeim mönnum sem seldu
vopn sitt fyrir gull og önnur gæði. Margir
áttu hendur sínar og eignir að verja; liðs-
menn höfðingja voru skuldbundnir að
vemda fjör hans og ríki, enda var vamar-
skylda mikilvægt atriði með flestum þjóðum
á vfldndaöld. Garpur sem eignaðist vildar-
vopn á ungum aldri lét sér það aldrei ganga
hendi firr, eins og segir um Bolla og sverð-
ið Fótbít í Laxdælu. Sumar hetjur voru svo
vopnfimar að sverð eða atgeir í höndum
þeirra var rétt eins og hluti af þeim sjálf-
um. Einstaka vopni fylgdi mfldl gæfa, en
hætt var við að hún þyrri ef eigandi lógaði
því.
II
Fræg er sagan af Frey Njarðarsyni,
björtu goði af Vana-ættum, sem lét sverð
sitt af hendi svo að hann gæti eignast Gerði
Gymisdóttur, þá mey sem honum lék einna
mest hugur á, enda stafaði svo mikilli birtu
af þessari konu að armar hennar lýstu
bæði loft og lög. Gerður átti heima norður
í Gymisgörðum þar sem jötnar byggðu í
goðsögnum, en Norðmenn kölluðu Sama-
slóðir einnig Jötunheima, enda voru Samar
stundum nefndir jötnar eða tröll. Þangað
vildi Freyr ekki hætta sjálfum sér, ef nokk-
urt mark er takandi á þeim fornu skrám
Brotið sverð gert upp. Norsk tréskurð-
armynd sem sýnir atburð úr sögu Sigurð-
ar Fáfnisbana.
sem rekja hugsóttir hins bjarta goðs. Skím-
ir sem var skósveinn Freys er beðinn að
fara á vit meyjarinnar í því skyni að telja
hana á að ganga með Frey, en Skímir neit-
ar að takast slíkt á hendur nema hann fái
góðan reiðskjóta „og það sverð er sjálft
vegist við jötna ætt“. Þetta mim vera fyrsta
skiptið í hemaðarsögu Norðurlanda að tal-
að er um sjálfvirkt vopn.
Freyr fékk brúði sína fyrir atbeina Skím-
is og átti þó löngum eftir að iðrast þeirra
skipta, þótt konan væri bjartari yfirlitum
en tíðkaðist í Jötunheimum og öðrum
byggðum Finnmerkur hinnar fomu. Jafn-
vel Gangleri sem lét sér fátt fyrir bijósti
brenna getur ekki orða bundist: „Undur
mikið er þvflfloir höfðingi sem Freyr er
vildi gefa sverð svo að hann átti eigi annað
jafn gott,“ enda hefði sverðið reynst honum
betur í Ragnarökum en Gerður Gymisdótt-
ir: „Freyr berst móti Surti og verður harð-
ur samgangur áður Freyr fellur. Það verð-
ur hans bani er hann missir þess hins góða
sverðs er hann gaf Skími.“
Vopnalát Freys varð ekki einungis hon-
um sjálfúm til miska, heldur urðu öll goðin
að gjalda þeirrar heimsku hans að fóma
sverði sínu í því skyni að eignast hið ljósa
man. Sú var skylda hans rétt eins og ann-
arra goða og Einherja að veija Asgarð í
Ragnarökum; beijast þar snarplega með
ömggu vopni við jötna og aðra ramma and-
stæðinga. Þegar Loki, eridóvinur goða og
góðra manna, finnur Ásum og Vönum allt
það til foráttu sem honum þykir verst í
fari þeirra, brigslar hann Frey um að hafa
keypt Gerði með gulli og selt þá sverð sitt
um leið: „En er Músspells synir ríða Myr-
kvið yfir“ þá veistu ekki vesalingur þinn
hvemig þú vegur. Surtur, biksvört and-
stæða hins bjarta Freys, var suðrænn negri
að uppruna og leiðtogi Músspells sona eins
og aíkunnugt er af fomum letrum.
III
Nú vflcur sögunni til Noregs, en þar var
löngum brýnt fyrir góðum dreng að vera
rakkur að vopnum, enda brá hirðmönnum
Haralds harðráða heldur í brún þegar þang-
að kemur Fljótamaður nokkur sem Sneglu-
Halli hét og kunni lítt tfl þarlenskra siða,
hótar jafnvel að selja vopn sín fyrir snæð-
ing. Einn af forfeðrum hins harðráða kon-
ungs var kallaður „hinn mildi og hinn mat-
arilli"; um hann segir „að hann gaf þér í
mála-mönnum sínum jafn marga gullpen-
inga sem aðrir konungar silfurpeninga, en
hann svelti menn að mat“. Nú var Harald-
ur konungur furðu sínkur á silfur, en Halli
kvartar svo undan matnísku konungs:
Selja mun eg við sufli
svert mitt, konungur, verða
og [...]
rauðan skjöld við brauði.
Hungrar hilmis drengi,
heldur göngum vér svangir.
Mér dregur hrygg að hvoru
— Haraldur sveltir mig — belti,
segir matkrákur, og verður naumast sagt
að Halli hefði neinn veislumat í huga; fyrir
sverðið ætlar hann að fá suíl, „viðbit" til
að hafa með brauðinu, andvirði skjaldar.
Vitaskuld var skáldinu skylt, rétt eins og
öðrum hirðmönnum, að verja konung og
rfld hans, enda þykir þá skjóta skökku við
þegar skáld norðan íír Fljótum vfll selja
sverð sitt og skjöld tfl að geta kýlt vömb
sína að vild, jafnvel þótt konungur tími
ekki að gefa honum nægju sína að eta.
IV
í fomri skrá er þess getið að Haraldur
blátonn Danakonungur (d. um 986) „heit-
aðist að fara út til Islands að heija og hefna
níðs þess er allir landsmenn höfðu gert um
Vopn fornmanna. Skreyting eftir
Tryggva Magnússon á spilum, þar sem
mannspilin sýndu sögupersónur úr ís-
lendingasögum.
konunginn Harald fyrir rán það er Byrgir
bryti hafði tekið fé íslenskra manna að ólög-
um, en konungurinn vfldi eigi rétta ránið,
þá er hann var þess beðinn“. Málin ultu þó
á þá lund að kommgur hætti við að hefna
níðs með því að slátra íslendingum, enda
hafði hann boðið fjölkunnugum manni að
fara hamforum í njósna skyni til íslands.
Galdrakarl fór í hvalslfld, kom að Austfjörð-
um og skreið þaðan vestur fyrir norðan
land, síðan suður um Reykjanes og austur
með Suðurlandi; á móti honum komu fjórar
landvættir svo rammar að hann réð Blátönn
frá herfor hingað.
Einn af leiðtogum Islendinga um þessar
mundir, Eyjólfur Valgerðarson, birtist
galdramanni í lfld fugls sem var svo rnikill
„að vængimir tóku út fjöllin tveggja vegna“
í Eyjafirði, og minnir slíkt á þá mynd sem
brugðið er upp í Víga-Glúms sögu. Glúm
frænda Eyjólfs dreymdi konu eina sem
gekk út eftir héraði, „en hún var svo mikil
að axlimar tóku út fjöllin tveggja vegna“.
En þessi kona var raunar ættarfylgja
Glúms og hafði áður verið hamingja afa
hans sem nú var nýlátinn. Frá afa sínum
fékk Glúmur einnig þrjá einkagripi, feld,
spjót og sverð sem forfeður hans höfðu
haft átrúnað á, og við þá var bundin virðing
Glúms, en eftir að hann gefur vinum sínum
feldinn og spjótið, þverra virðing hans og
hamingja; hann hrökklast frá Þverá og
þokar þá fyrir Einari Eyjólfssyni frænda
sínum, syni þess manns sem landvættur
Norðlendinga táknaði.
Saga herriiir að húskarl hefði selt öxi
sína og tekið í móti gráan feld. Þetta er
rétt um það leyti sem Islendingum stóð sem
mestur stuggur af fyrirætlað Haralds kon-
ungs Gormssonar. Eyjólfur yrldr þá erindi
um hættuna sem stafaði af kóngi og hvetur
landa sína til vama. Fyrsta vísuorðið ræðm-
manni að selja ekki vopn sitt fyrir and-
virði: „Seli-t [selji ekki] maður vopn við
verði.“ Hitt er þó engan veginn óhugsan-
legt að hér sé um orðaleik að eiga; orðtak-
ið við verði gæti verið tvírætt og merkt
einnig „fyrir snásðing, mat“, enda var ósam-
setta orðið verður (sbr. dagverður, kveld-
verður) miklu algengara fyrr á öldum en nú.
Vísa Eyjólfs Valgarðssonar má teljast
elsta ættjarðarhvöt sem til er á móðurmáli
okkar. Hún virðist vera ort í tflefni af því
að þjóðin í hefld hafði eignast hættulegan
óvin og af þeim sökum gat hún þurft að
grípa til vopna. Vísuna í heild má endur-
segja á þessa lund: „Maður skyldi ekki
selja vopn sitt fyrir andvirði. Verði sverða
dynur ef má. Vér verðum að herða hljóð
Óðins (= auka orrustuna), eigum að rjóða
slög (= hervopn). Vér skulum bíða Gorms-
sonar af gömlu þokulandi Gandvíkur
(= Noregi). Von er að verði hörð vopnhríð."
Þeir Eyjólfur Valgerðarson og Glúmur
frændi hans voru báðir Óðinsdýrkendur,
enda leynir slíkur átrúnaður sér ekki í kveð-
skap beggja. Hinn mikli fugl sem kom á
móti hamfara á Eyjafirði mun hafa verið
öm, fugl Óðins. Um salarkynni Óðins, hina
gúllbjörtu Valhöllu, segir í fomu kvæði:
Vargur hangir
fyr vestan dyr
og drúpir öm yfir.
ÞORSTEINN
EGGERTSSON
Nóvember
Trylltur litadans haustsins
hefur að engu orðið.
Millibilsástand árstíðaskiptanna
liggur í loftinu.
Höfuðskepnumar
hafa sæst á að blanda
alla liti
með bleiku
ofan í blágrátt.
Andlit fölleitra stúlkna
verða angurvær
um alla borg
í ljósaskiptunum.
Astin minnir á sig
vegna sjálfrar sín.
Meðan veturinn sniglast
norðan við strendur landsins
hreiðrar friðsæll grámi
hversdagsleikans
um sig
á götum.
Gul stofuljós
birtast eitt af öðru
á stangli
út um alvarlega húsveggi
til að vingast við þögnina.
Sumarið er vart meira
en endurminning um draum
eins og allur sá tími
sem er horfínn
en rúmast þó í hugtakinu
gær.
Morgundeginum liggur ekkert á.
Hann er bróðir eilífðarinnar.
Höfundur er textahöfundur, blaðamaður og
rithöfundur.
BRYNJÓLFUR
INGVARSSON
Við sjón-
varpið
Svartur skuggi sækir á,
söngva burtu hrekur.
Þegar viska víkur frá,
völdin heimska tekur.
Siðmenningin situr hjá
Satan vopnin skekur.
Vígatólin tryllingsleg
tala skýru máli.
Allt fer hratt á Heljarveg
nú hæðast menn að Njáli.
Heimi stjómar herra Ég
með höfuð gjört úr káli.
Dýrt er þetta dagskrárpuð
um dauðasveit í önnum,
um morð og annan ófógnuð,
um afskræmd lík í hrönnum.
Ertu kannski, góður guð,
að gefast upp á mönnum?
Höfundur er læknir fýrir norðan og yrkir f fff-
stundum.
KRISTINN GÍSLI
MAGNÚSSON
Drauma
landið
Þögn
grýttrar fjallshlíðar
hreyfir ekki
stein við eyra
Það nægir mér
til svefns
Höfundur er fym/erandi prentari.