Lesbók Morgunblaðsins - 05.03.1994, Blaðsíða 10

líklegt að þingið myndi veita 8.000 kr. styrk.
Lúðuveiðamar séu enn svo litlar að varla
sé hægt að nefna það sem sent hafi verið
annað en tilraunasendingu. Þessi sending
til Englands hafi ekki vakið bjartsýni. Tap-
ið hafi orðið um 2.000 kr. fyrir utan vinnu-
laun. Hann spyr Drechsel síðan hvort Lond-
on eða Hamborg muni ekki vera heppilegri
söluborgir en Hull.
Næsta sumar megi vona að hið danska
veiðifélag geti fengið allan ís sinn hjá ísfé-
laginu. Is verði settur í þann fisk sem Isfé-
lagið muni flytja á erlendan markað næsta
sumar og venjuleg flutningslaun verði borg-
uð, sem voru þriðjungur af söluverði eins
og getið hefur verið áður. En of mikið verði
fyrir félagið að borga þriðjung af dýrari fisk-
tegundum eins og laxi.
Hann segist vera sannfærður um að fisk-
urinn verði betri ef hann er fluttur frosinn
en ekki lagður í ís. En þá verði frystiklefi
að vera í skipinu og þar sem vörunni verði
skipað upp. Síðan verði að koma fiskinum
í vatn áður en hann seljist. Þá bragðist
hann eins og nýr fiskur, margir hafi reynt
það hér. Þannig sé fiskur fluttur langar leið-
ir með jámbrautum í Ameríku.6
Af þessum orðum greinum við að Tryggva
og Drechsel var vel ljóst að stilla þurfti
saman nokkra strengi svo að þetta hags-
munamál mættí ná fram að ganga. Fiskinn
varð að flytja á markað á skipi hins erlenda
fiskveiðafélags þar sem Islendingar áttu
ekkert millilandaskip. Fiskmagnið sem flutt
yrði í fyrstu ferðunum væri það lítið að þær
gætu ekki borið sig. Þess vegna þyrftí að
leita samvinnu við kaupmenn um flutning á
vörum frá Englandi og þangað. Þá þyrfti
Alþingi að samþykkja ný lög sem heimiluðu
flutning á pósti frá ákveðnum landshlutum.
Tilvísanir
1 Bréf Drechsels til Tryggva Gunnarssonar 26. febrúar
1895. Bréfasafn Tryggva Gunnarssonar 4,60,2. Skjalasafn
Seðlabanka íslands.
2 Bréf Drechsels til Tryggva Gunnarssonar 4. mars 1895.
Bréfasafn Tryggva Gunnarssonar 4,60,2.
3 Bréf Tryggva Gunnarssonar til stjórnarformanns Dan-
félagsins 13. mars 1895. Bréfabók Tryggva Gunnarssonar
1894-97, 753-4. Skjalasafn Seðlabanka íslands.
4 Bréf Tryggva Gunnarssonar til Drechsels 30. mars 1895.
Bréfabók Tryggva Gunnarssonar 1894-97, 424-5.
5 Bréf Drechsels til Tryggva Gunnarssonar 2. júlí 1895.
Bréfasafn Tryggva Gunnarssonar 4, 60, 2.
6 Bréf Tryggva Gunnarssonar til Drechsels 23. júlí 1895.
Bréfabók Tryggva Gunnarssonar 1894-7, 480-1.
Höfundur er sagnfræðingur og kennari.
VILHJÁLMUR H. GÍSLASON
Allsherjar-
goðinn
kvadldur
Lýður lúti
ljóð skal kveða
ráðvald ramman
með rími kveðja
guðstrú gamla
úr götu reisti
deildi dróttum
dýrum arfí.
Fregnir fíutti
fornra sagna
hugsun helgra
Hávamála
dvergur dáður
í di'ætti kvæða
vinur Vakurs
og vopnabróðir.
Læti ljúfri
ljóðin fíutti
blítt sem blærinn
bylgjar engið
dagfars dyggða
drengur gætti
vinur vina
þá veðrin stærði.
Syrgir seggur
sá er kynntist
Fjölnis frænda
og fræðaþuli
fagnar fold
fræknum býður
náttstað nánum
notalegan
Höfundur er heilbrigðisfulltrúi í Hafnarfirði.
Ógöngur - brot úr hugmyndasögu
VÉLIN MAÐUR
A17. öld mótaðist nýtt við-
horf til náttúnmnar.
Þetta viðhorf er stund-
um kennt við vélhyggju
og einkennist af þeirri
skoðun að heimurinn sé
eins konar vél og að
gangverki þessarar vél-
ar sé hægt að lýsa með stærðfræðilegum
aðferðum. Frægustu talsmenn vélhyggju á
17. öld eru líklega Italinn Galileó Galilei
(1564-1642), Frakkinn René Descartes
(1596-1650) og Englendingurinn Thomas
Hobbes (1588-1679). Hugmyndir þessara
manna og annarra sem hugsuðu líkt og þeir
urðu grundvöllur að mestu framfórum sem
orðið hafa í náttúru- og mannvísindum síðan
á gullöld Grikkja á 5. og 4. öld f.Kr.
A sínum tíma þótti mörgum sem vélhyggj-
an gengi þvert gegn heilbrigðri skynsemi.
Einkum þóttí mönnum vitlaus sú skoðun
Descartes að dýr eins og hundar og hestar,
apar og ánamaðkar, séu í raun og veru vélar
sem lúta algerlega lögmálum eðlis- og efna-
fræði. Á sínum tíma var þetta líka byltingar-
kennd hugmynd og það tók líffræðinga meira
en 250 ár að sætta sig við hana, því á seinni
hluta síðustu aldar töldu margir þeirra enn
að lífið væri á einhvem dularfullan hátt haf-
ið yfir þau lögmál sem gilda um dautt efni.
Nú tii dags er kenning Descartes orðin
að viðteknum sannindum og allir líffræðingar
gera ráð íyrir því að á endanum sé hægt að
skýra líkamsstarfsemi og hegðun dýra með
tilvísun til þeirra náttúrulögmála sem gilda
um dautt efhi.
En þótt Descartes hafi haldið fram vél-
hyggju um dýrin taldi hann allt annað eiga
við um mennina. Hann taldi að dýrin væru
algerlega af heimi efnisins en mennirnir
hefðu sál sem væri ekki lík neinni vél.
Descartes gerir víða grein fyrir þessari
skoðun sinni m.a. í bókinni Orðræða um að-
ferð (Discours de la méthode) sem kom út
árið 1637 og Hið íslenska bókmenntafélag
gaf út í þýðingu Magnúsar G. Jónssonar
árið 1991. í 5. kafla þeirrar bókar segir
Descartes:
Þá er hér var komið gerði ég mér sér-
stakt far um að leiða í ljós, að væru til
vélar, sem hefðu líffæri og ytri gerð apa
eða einhverrar annarrar skynlausrar
skepnu, þá væri mönnum alls ókleift að
átta sig á, að þær væru ekki að öllu leyti
sama eðlis og þau dýr eru. Væru á hinn
bóginn til vélar sem líkar væru mannslík-
ama og líktu eftír athöfnum manna, eftir
því sem hagleikur leyfði, hefðu menn samt
alltaf tvö óbrigðul ráð til að átta sig á, að
þær væru alls ekki menn. (Bls. 126.)
Descartes heldur því sem sagt fram að
ekkert í fari apa bendi til að þeir hafi sál
eða séu eitthvað annað og meira en vélar en
tvennt sé það í fari manna sem sýni og sanni
að þeir séu hafnir yfir lögmál efhisheimsins.
Og hvað skyldi þetta tvennt nú vera? Annað
er hæfileikinn tíl að nota mál og hitt er sú
fjölhæfni sem einkennir mennina. Hvort
tveggja telur Descartes byggjast á skynsemi
sem ekki á rót sína í vélgengum hræringum
efnisins.
„Því að skynsemin er til allra hluta nytsam-
leg og dugir hvemig sem á stendur, en
líffæri þessi þurfa sérstakrar skipanar við
til hverrar einstakrar athafnar. Af þessu
leiðir, að í raun er óhugsandi, að nógu
mörg ólík líffæri fyrirfinnist í einni vél,
til að hún geti í öllum aðstæðum lífsins
komið fram á sama hátt og skynsemin
lætur menn gera.
Við skulum staldra aðeins við þessi rök
Descartes. Ef mannshugurinn (eða skynsem-
in) er vél þá geta vélarhlutarnir væntanlega
hreyfst til eða breytt stillingum sínum eða
innbyrðis afstöðu á nokkuð marga vegu en
þó ekki á óteljandi vegu. Fyrir hverja nýja
hugsun, hverja nýja setningu eða ný við-
brögð við óvæntum aðstæðum hlýtur að þurfa
nýja stillingu, nýja skipan vélarinnar eða
nýja afstöðu eins vélarhluta til annarra. En
„skynsemin ... dugir hvemig sem á stend-
ur“. Hún getur brugðist við á óteljandi vegu
og menn geta sagt óteljandi nýjar setningar
og hugsað óteljandi mismunandi hugsanir,
eða er það ekki? Ef mannshugurinn getur
gert óteljandi mismunandi hluti en engin vél
getur gert óteljandi mismunandi hluti þá er
Eftir ATLA HARÐARSON
oo
o
■ oc
mbr
“i
i
oooo
ráKÍr'iPíiá
mannshugurinn ekki vél.
Eitthvað þessu líkt hefur
Descartes líklega verið að hugsa.
En hann gekk lengra og hélt því líka
fram að allur efnisheimurinn sé vélgengur
en mannshugurinn ekki og því sé mannshug-
urinn ekki partur af efnisheiminum.
Þessi kenning um aðgreiningu hugar og
efnis, eða líkama og sálar, er kölluð tví-
hyggja. Descartes færði ýmis fleiri rök fyrir
henni en tíunduð eru hér. Þau rök sannfærðu
Eftir að Turing
hafði sýnt fram á
að hægt sé að smíða
vélar sem geta unnið
eftír hvaða reglu eða
formúlu sem hægt er
að setja fram af fullri
nákvæmni var góð ástæða
til að efast um þá kenningu
Descartes að engin vél geti
unnið óteljandi mismunandi
verk. Þetta er einmitt það sem
tölva getur. Ekki er þó svo
að skiija að nein tölva
geti í raun og veru tek-
. s ið á sig óteljandi still-
ingar. Sé minni hennar
af fastri stærð er að-
eins hægt að raða í það
forritum og gögnum á
endanlega marga mis-
munandi vegu.
En það eru engin fóst efri mörk á minnis-
stærð tölvu svo það er ekki hægt að benda
á neina endanlega tölu og segja að tölva
geti unnið svona mörg mismunandi verk og
ekki fleiri — því skyldi hún ekki geta skrúf-
að í sig fleiri diska eða raðað í sig nokkrum
minniskubbum til viðbótar ef hún þarf á því
■ ■ ■ ■
suma, en ekki alla. Einn þeirra sem ekki lét
sannfærast var samtímamaður Descartes,
Thomas Hobbes, sem aðhylltist hreinræktaða
efnishyggju. Annar heimspekingur sem neit-
aði að fallast á tvíhyggju Descartes var landi
hans La Mettrie sem uppi var öld seinna
(1709-1751).
í bók sinni Vélin maður (L’Homme Mac-
hiné), sem kom út 1747, hélt La Mettrie ffarn
svipaðri vélhyggju um manninn og Descartes
hafði áður haldið fram um dýrin. En það var
ekki nóg með að La Mettrie setti manninn
á bekk með dýrum heldur skrifaði hann líka
bók um hamingjuna (Discours sur le bonhe-
ur) þar sem hann dásamar meðal annars þá
ánægju sem hafa má af kynlífi. Fyrir vikið
varð La Mettrie einhver óvinsælasti heim-
spekingur allra tíma. En þótt klerkar, siða-
postular og rithöfundar hafi keppst við, allan
seinni hluta 18. aldar, að úthúða La Mettrie
tókst þeim ekki að kveða niður hugmyndina
um manninn sem vél þótt.ef til vill hafi þeim
tekist að draga eitthvað úr ánægju fólks af
kynlífi.
Vélhyggja um manninn gekk aftur í ótal
myndum á 19. öld. Margir kannast við eina
útgáfu hennar úr sögu Mary Shelley (1797-
1851) um vísindamanninn Frankenstein.
Hann bjó til mann sem bæði gat hugsað og
fundið til.
Á 4. áratug þessarar aldar las Alan Turing
(191211954) söguna um Frankenstein. Um
svipað leyti lagði hann grundvöllinn að tölvu-
fræðum og gervigreindarfræðum nútímans
og hóf tilraunir til að smíða hugsandi verur.
Eftirmenn hans halda þeim tilraunum áffarn
enn þann dag í dag. Ekki reyna þeir þó að
smíða menn af holdi og blóði heldur rafknún-
ar vitsmunaverur úr rökrásum.
að halda?
í ritgerðinni „Computing Machines and
Intelligence" sem Turing birti árið 1950 tók
hann Descartes á orðinu, ef svo má segja.
Descartes hafði haldið því fram að hæfileik-
inn til að tala sýni að menn hafa skynsemi
til að bera og séu því eitthvað annað og
meira en vélar. Turing hélt því hins vegar
fram að takist að smíða vél sem hefur fullt
vald á máli og getur talað um alla heima og
geima þá hljótum við að ætla þeirri vél skyn-
semi og andlega hæfileika eins og menn hafa.
Hann trúði því að fyrr eða síðar tækist að
búa til forrit sem gæddu tölvur máli og gerðu
þeim kleift að tala saman um hugðarefni sín
bæði hver við aðra og við fólk. Eftirvþað
gæti ekkert nema fordómar og heimska kom-
ið í veg fyrir að menn litu á vélar sem hugs-
andi verur og hví skyldu þeir þá ekki líta á
sjálfa sig sem vélar.
Turing stakk upp á því að nota próf til
þess að skera úr um hvort tölva getí hugsað
eins og maður. Þetta próf er kallað ,Turing-
próf og fer þannig fram að prófdómarar
skrifast á við mann og tölvu og reyna að
komast að því hvor er maðurinn og hvor er
tölvan. Takist prófdómurunum það þá getur
tölvan ekki líkt fullkomlega eftir mannlegum
vitsmunum. Taldst þeim það hins vegar ekki
þá hafa þeir enga ástæðu til að ætla tölv-
unni minna vit en manninum.
Þess má geta að lokum að enn hefur ekki
tekist að búa til forrit sem standast Turing-
próf og ekkert bendir til að það takist á
næstu árum. En hvort sem okkur tekst nú
nokkru sinni að smíða menn eftir vorri mynd,
líka oss, eins og Elóhím hér forðum daga,
þá er vélhyggjan trúlega orðin naglfóst í
hugarheimi okkar og menningu.
10
iROM
'ik-i S.-