Lesbók Morgunblaðsins - 12.03.1994, Síða 6

Ólafía Jóhannesdóttir til hægri og fóstra
hennar, Þorbjörg Sveinsdóttir. Þorbjörg
var ræðumaður á 200 kvenna fundi 26.
janúar, 1894 og ræddi þá um háskóla. I
kjölfar fundarins var Hið íslenska kven-
félag stofnað.
stæðisbaráttunnar. Ólafía Jóhannsdóttir sem
að dómi undirritaðrar er ein allra merkasta
kvenréttindakona okkar mætti til fundarins
og var henni ætlað að ræða fjögur mál: kven-
réttindamálið, háskólamálið, stjórnarskrár-
málið og bindindismálið. Það tvennt sem
verður þó að teljast merkast í starfi Hins
íslenska kvenfélags séð út frá þróun kvenna-
baráttunnar var annars vegar útgáfustarf-
semi þess og hins vegar þátttakan í framboðs-
hreyfingu kvenna á tímabilinu 1908-1916.
KÚGUN KVENNA OG
Framboðsmál
í upphafi var ákveðið að félagið gæfí út
ársrit og kom það út í fjögur ár. í því er að
fínna bæði þýddar og frumsamdar greinar
sem tengja saman kvenfrelsis- og þjóðfrelsis-
baráttu þessa tíma auk annars efnis. Þama
eru á ferð merkileg skrif vegna þess að ver-
ið var að kynna hugmyndaheim kvennabar-
áttunnar og ekki síður vegna þess að i ritun-
um er að finna nokkrar af þeim örfáu grein-
um sem tii eru eftir konur um þjóðfrelsisbar-
áttu íslendinga. Þá er ekki síður merkiiegt
að árið 1900 stóð félagið fyrir útgáfu á einni
helstu biblíu kvenréttindahreyfingarinnar,
„Kúgun kvenna“ eftir John Stuart Mill (The
Subjection of Women, sem fyrst kom út í
Bretlandi 1869).
í byrjun árs 1908 stóðu mál þannig að lög
gengu í gildi sem veittu giftum konum kjós-
enda í Reykjavík og Hafnarfírði rétt til að
bjóða sig fram og kjósa til bæjarstjórnar.
Einn stærsti áfanginn í baráttu kvenna var
þá eftir en það var kosningaréttur og kjör-
gengi til Alþingis. Framundan voru bæjar-
stjómarkosningar og konur sáu að nú var
tækifæri til að sýna og sanna að þær ættu
erindi í pólitík, að þær viidu aukin réttindi
og myndu nýta þau. Þegar hér var komið
sögu var mikill skriður kominn á kvenrétt-
indabaráttuna. Kvenréttindafélag Islands
hafði verið stofnað 1907 sem kosningaréttar-
félag í tengslum við alþjóðahreyfingu kvenna,
en konurnar i Hinu íslenska kvenfélagi vildu
ekki breyta sínu félagi, leggja líknarstörfín
á hilluna og snúa sér eingöngu að réttinda-
málum kvenna. Það breytti þó ekki því að
félagið var til í kosningaslaginn og tók for-
maður félagsins Katrín Magnússon sæti efst
á kvennalistanum sem vann frækilegan sigur
í kosningunum 1908, er fjórar konur settust
fyrstar kvenna i bæjarstjóm Reykjavíkur.
KVENFÉLAGASAMBAND
YerðurTil
A næstu ámm var baráttan fyrir kosninga-
rétti og kjörgengi til Alþingis efst á baugi,
en er hann náðist 1915 áttu kvenfélagskonur
drjúgan þátt í þeirri ákvörðun að minnast
kosningarréttarins með því að reisa landspít-
ala og söfnuðu fé til hans. Næstu áratugina
sinnti félagið ýmis konar félagsmálum, beitti
sér fyrir húsmæðrafræðslu og húsmæðra-
skólum og loks var þáverandi formaður fé-
lagsins Ragnhildur Pétursdóttir fremst í
flokki þeirra sem vildi sameina öll kvenfélög
' landsins í eitt kvenfélagasamband, sem varð
að veruleika 1930. Hugmynd Ragnhildar og
fleiri kvenna var sú að skapa vettvang sem
gæfí konum kost á að hafa áhrif á ákvarð-
anir um málefni heimilanna og fjölskyldn-
anna í landinu m.a. með því að Kvenfélaga-
sambandið yrði viðurkenndur umsagnaraðili
um lagafrumvörp, líkt og Búnaðarfélagið um
málefni bænda. Forystukonur kvenfélaganna
vildu fá húsmóðurstarfið viðurkennt sem
starf sem krefðist menntunar og því var eitt
helsta baráttumál þeirra að komið yrði á
skipulagðri húsmæðrafræðslu. Húsmæðra-
skólar risu um allt land en breyttir þjóðfé-
lagshættir kipptu grundvellinum undan þeim
er konur tóku að streyma út á vinnumarkað-
inn og afla sér ýmis konar starfsmenntunar
upp úr 1960. Það má segja að með þróun
Kvenfélagasambandsins, þjóðfélagsbreyting-
um og nýjum félögum af ýmsu tagi hafi saga
Hins íslenska kvenfélags verið öll.
FOR Y STUKONUR
Hið íslenska kvenfélag var fjölmennt félag
framan af og þar störfuðu konur sem létu
til sína taka með einum og öðrum hætti í
bæjarlífinu. Hér er aðeins ráðrúm til að nefna
formennina en fleiri ættu vissulega skilið
umfjöllun.
Fyrsti formaður Hins íslenska kvenfélags
var Sigþrúður Friðriksdóttir úr Akureyjum,
en um merkileg hjónabandsmál hennar og
systra hennar má lesa í grein eftir Lúðvík
Kristjánsson (Vestræna 1981). Sigþrúður
giftist Jóni Péturssyni háyfirdómara og kom
hún viða við félags- og skólamál kvenna á
síðasta fjórðungi 19. aldar. Þorbjörg Sveins-
dóttir tók fljótlega við formennskunni og
undir hennar stjórn var sú merka útgáfa sem
áður er getið. Þorbjörg var afar merkileg
kona og eru til af henni margar sögur. Hún
þótti mjög pólitísk, hélt ræður á opinberum
fundum sem var harla fátítt um konur á
hennar tíð. Hún var hatrammur andstæðing-
ur Valtýskunnar sem gekk út á það að þegar
íslenskur ráðherra fengist yrði hann staðsett-
ur í Kaupmannahöfn. Það sjónarmið taldi
Þorbjörg og fleiri jaðra við landráð. í ævi-
sögu Árna prófasts Þórarinssonar er að finna
sögu af Þorbjörgu sem höfð er eftir Þuríði
systur séra Ama. Þuríður átti leið um Skóla-
vörðustíginn þar sem Þorbjörg bjó og sá
hvar ljósmóðirin var úti við hlaðinn grjót-
garðinn umhverfis húsið og grýtti steinum
út á stíginn. Við nánari athugun kom í Ijós
að Þorbjörg var svo reið -vegna umræðna á
Alþingi að hún skeytti skapi sínu á veggnum
þar sem annað betra bauðst ekki. Hún hafði
hvorki kosningarétt né kjörgengi þar sem
landsmálin áttu i hlut og hefur eflaust sviðið
sárt undan því.
Eftir dauða Þorbjargar 1903 tók Katrín
Skúladóttir Magnússon við formennsku og
gegndi henni til ársins 1924. Katrín var eigin-
kona hins virta læknis Guðmundar Magnús-
sonar og var um árabil eins konar yfirhjúkr-
unarkona og aðstoðarlæknir hans þótt hún
hefði ekki menntun til þess, auk þess að sitja
í bæjarstjórn, neftidum bæjarins og sinna
félgasstörfum. Síðasti formaður Hins ís-
lenska kvenfélags var Ragnhildur Péturs-
dóttir úr Engey. Hún var hússtjórnarkenn-
ari um skeið og mjög virk í félagslífi kvenna.
Hún var í framboði á kvennalista í Reykja-
vík 1912 og 1916. Ragnhildur skrifaði m.a.
bækling gegn Ingibjörgu H. Bjarnason þegar
Ingibjörg sem fyrst íslenskra kvenna tók
sæti á Alþingi (kjörin af kvennalista 1922)
gekk í Ihaldsflokkinn við stofnun hans, en
það taldi Ragnhildur svik við málstað kvenna.
Ragnhildur varð fyrsti formaður Kvenfélaga-
sambands íslands, jafnframt formennsku í
Hinu íslenska kvenfélagi. Eftir dauða Ragn-
hildar í byrjun árs 1961 lognaðist þetta merka
félag út af, enda tímarnir breyttir og þess
skammt að bíða að konur risu upp undir
öðrum formerkjum en kvenréttindakonurnar
gömlu.
Það er mikið vatn runnið til sjávar frá því
að synjun konungs á frumvarpi um stofnun
háskóla á Islandi kveikti þann eld sem varð
til þess að fyrsta kvenréttindafélagið var
stofnað sem um leið var líknarfélag. Af félag-
inu og þeim konum sem þar störfuðu er
mikil og merkileg saga sem enn er óskráð.
Sú saga minnir okkur á að kvennabarátta
nútímans á sér rætur og að við eigum öllum
þessum konum mikið að þakka. Það minnsta
sem við getum gert er að halda minningu
þeirra á lofti og kynna verk þeirra þeim
kynslóðum íslendinga sem eiga eftir að vaxa
úr grasi. Sagan er til þess að læra af henni
og til að gefa okkur viðmið, þannig að við
áttum okkur á því hvar við stöndum og hvert
við stefnum.
Höfundur er alþingismaöur.
Heimildir: Bríet Héðinsdóttir: Strá ( hreiðrið,
Reykjavík 1988.
Gísli Jónsson: Konur og kosningar, Reykjavík 1977.
Kristín Ástgeirsdóttir: Félagsstörf kvenna á ís-
landi, Húsfreyjan 1. tbl. 1990.
Lúðvík Kristjánsson: Heimasæturnar í Akureyjum,
grein í Vestrænu, Reykjavik 1981.
Ragnhildur Pétursdóttir: Fimmtíu ára minning
Hins íslenska kvenfélags, Nýtt kvennablað 1944.
Sigríður Th. Erlendsdóttir: Saga Kvenréttinda-
félags ísiands 1907-1992, ReyKjavík 1993.
Sigríður Thorlacius: Margar hlýjar hendur,
Reykjavík 1981.
Þórbergur Þórðarson: Ævisaga Árna prófasts Þór-
arinssonar I. Mál og menning 1982.
HELEN
H ALLDÓ RS DÓTTIR
Hendur
Hendur sem strjúka
blítt
yfír fjöll og dali
líkamans.
Þær rata oft í
ævintýr,
á leiðinni.
Stundum
hitta þær líka
fyrir aðrar hendur,
hendur
sem meina þeim
áframhaldandi
ferðalag um
torfærur
líkamans.
1988
Tveggja manna tal
um nótt,
í hljóði.
Það' berst um húsið,
nær til
eyrna smárra.
Þau hlusta,
hlusta og hugsa sitt.
Reyna að ráða í orðin,
ná ekki alveg
samhenginu.
En hugsa þó sitt.
Höfundur býr í Lundi í Svíþjóð og leggur
stund á fræði sem tengjast þróunarlönd-
unum.
UNNUR SÓLRÚN
BRAGADÓTTIR
Sarajevo
í hlátri myrkurs
fólvi kinnar grætur
auga þrútið undir fæti
blautur, klesstur leir í logni
fýkur lauf í þínu
hægra hjartahólfí
þungur straumur blóðs
í æðum
bjarkar
enginn vöxtur
kalt er þetta haust.
Hrossagaukur með sínu hvella
hneggi
horfínn þér og sálin
þögnuð sviplaus
lengra haldið óvisst
hvort er með lognið eða
fanginn stormur
svo hátt hlær
myrkrið þetta kalda haust
með eftirmála næstu öld í barni.
Ó þú litli þröstur
með höfuð undir væng
sem vart gast fíogið
borinn ofurliði
af þungu fótataki
sprengju og þú lást í valnum
allt um kring var kondórsbiðin
eftir blóði
og rústir einar borgin
Sarajevo þetta grimma haust
sem aldrei leið
af gráti fyllt og ótta
þessi hjörtu.
Og löngu síðar þegar drukkinn
svefninn rifar augu
er engin borg
bara vakin martröð allt um
krin-
g■
Höfundurinn býr í Reykjavík og hefur nýlega
gefið út Ijóðabókina Maríutásur f banda-
skóm.
ELÍSABET JÖKULSDÓTTIR
Strákarnir sjö
Strákastelpan var skotin í mörgum strákum á sama tíma.
Einn hafði svo fallega rödd að hana langaði að sofa hjá
honum, annar hafði axlir sem hún þráði að renna fíngrunum
eftir, þriðji lék svo vel á leiksviði að hún fékk trú á lífíð,
fjórði dýrkaði hana og dáði svo hún fór að skoða sig í spegli,
fímmti hafði augu eins og stjörnur svo hana langaði í róður
með honum, sjötti var miklu yngri en hún og þá breyttist
tíminn í laginu en sá sjöundi var bestur, því hún réði ekki
neitt við neitt, fann bara alla strengi hljóma í hjartanu og
svo fossaði hún fram af bjargbrúninni. Og ef hún reyndi
að hringja í hann kviknaði alltaf í símanum.
Stelpa sem faðmaði tré
Einu sinni var stelpa sem var alltaf að faðma tré. Enginn
vissi hvaða tilgangi það þjónaði en allir vissu að hún faðm-
aði aldrei fólk. Hún sást í görðum á kvöldin þar sem hún
faðmaði trén ákaft að sér, lagði vangann við hrjúfan börkinn
ogbærði varirnar. Hún klappaði þeim íkveðjuskyni ogskaust
yfír í næsta garð eða götuhom. Kvöld eitt teygði tré grein-
ar sínar utan um stelpuna, það hefur ekki tekist að losa
hana þaðan enn og hún er á svipinn eins og hún hafí sigrað
heiminn. Þetta tré stendur á homi Suðurgötu og Vonarstræt-
is og búið er að friða þetta tré.
Höfundur er skáld i Reykjavík. Það sem hér birtist er úr nýrri bók Elísabetar, sem heitir
„Galdrabók Eilu Stínu" og Bókaútgáfan Vitimenn hefur gefiö út. I bókinni eru 62 „hjartasögur''.