Lesbók Morgunblaðsins - 21.05.1994, Blaðsíða 1

O R G U
B L A Ð S
Stofnuð 19 25
19.tbl. 21. MAÍ1994 — 69. árg.
iir nlPi' •' >• f FJ l'j lÆm
a

I * ■jrsa !
1 HmU Ifjp*: u AESÍfSrSI
1

* )-

• | li 1
I *
Altarisbríkin í Hóladómkirkju. Sjá skýringarteikningu á næstu síðu.
Ljósm.-.Guðmundur Ingólfsson, ímynd.
Hólabrík - skápur
leyndardómanna
Um altarisbríkina miklu á Hólum
Fyrir um að bil fimm hundruð árum var velmeg-
un á Hólum í Hjaltadal. Þá sátu staðinn dugm-
iklir biskupar hver fram af öðrum, skip héldu
uppi reglubundnum siglingum við meginlandið,
einkum Noreg, og samskipti við útlönd voru
Eftir GUNNAR
KRISTJÁNSSON
veruleg. Á þessum tíma var einn vegleg-
asti kirkjugripur okkar Islendinga settm’
upp fyrir ofan altai’ið í dómkirkjunni á
Hólum. Enginn veit þó hvenær hann kom
né hvaðan. Þeim spurningum er enn ósvar-
að. En freistandi er að velta þeim fyrii- sér.
Ýmislegt bendh’ til að taflan sé frá þeim
landsvæðum þar sem Hansakaupmenn í
Þýskalandi stunduðu verslun. Bergen var
meginbækistöð þeirra í Noregi og þaðan
voru greiðai’ samgöngur við Þýskaland. í
Bergen settu Hansakaupmenn upp þýska
vængjatöflu í Maríukirkjunni sem var
þeirra eigin kirkja. Sú tafla minnir um
margt á vængjatöfluna á Hólum. Og þegar
það er haft í huga að Gottskálk Nikulás-
son, biskup á Hólum frá 1498-1520, var
ættaður af áhrifafólki í Bergen dettur
manni fyi’st í hug sá möguleiki að hann
eigi heiðurinn af því að hafa keypt töfluna
og komið henni á skipi sínu hingað til lands.
Hins vegar segir þjóðsagan að efth’maður
hans, Jón Arason, síðasti kaþólski biskupinn
á Hólum, eigi þennan heiður. En um þetta
verður ekki fullyrt enn sem komið er.
Sagan segir að menn Danakonungs, sem
komu lútherskum sið á hér á landi um
miðja sextándu öld með talsverðum fyrir-
gangi, hafi reynt að flytja töfluna til Dan-
merkur en ekki tekist.
Nú er vængjataflan ævinlega höfð opin
og þá blassa við litríkai' útskornar myndh’
í mörgum litlum skápum. í miðjunni er
stór krossfestingannynd þar sem margt er
að gerast í senn og margar persónm’ koma
við sögu. Næst krossfestingarmyndinni eru
fjórai’ konm’ eins og rammi kringum aðal-
myndina. Konm’nar fjórar eru helstu kven-
dýrlingar kirkjunnar, kallaðar á latínu
virgines capitales og þekkjast þær á ein-
kennum sínum. Efstar eru Katarína frá
Alexandríu vinstra megin en Dórótea
hægra megin, neðar eru Margrét til vinstri
og Barbara til hægri. Á vængjunum eru
svo postularnir tólf og þá má einnig þekkja
af sígilduiji einkennum. í litlu skápunum
efst eru litlar myndfr, hægra megin gefur
að líta dýrlinginn Sebastían og einnig
skrýddan biskup en vinstra megin sjáum
við heilagan Georg að vega drekann, þar
er einnig heilagm’ Antóníus af Þebu.
Þessi mikla vængjatafla var sjaldnast
opin í kaþólskri tíð. Heimildir eru til um
það erlendis frá að slíkar töflur hafi aðeins
verið opnar á hátíðum og jafnvel aðeins
sýnilegar prestunum sem voru innan kór-
skila (þannig var það í Bergen). Óvíst er
hvort þannig hafi verið háttað á Hólum.
Þegai’ bríkinni er lokað koma í ljós tvö
stór málverk. Hægra megin gefur að líta
þjáningarfullan píslai-dauða heilags Sebast-
íans en vinsti’a megin er Kristur upprisinn
og María Magdalena. Kristur er klæddur
grábrúnum munkskufli eins og fransiskana-
munkur, með sár á höndum og fótum.
Til þess að setja sig inn í aðstæður eins
og þær voru þegar taflan kom í kirkjuna
um aldamótin 1500 er rétt að hafa i huga
að kirkjan, sem þá var á Hólum, var helm-
ingi lengri en sú sem þar er nú. Þá var hún
krosskirkja og þar að auki talsvert hærri.
Sú kfrkja var reist af Pétri Nikulássyni
biskupi (1391-1419); hún fauk árið 1624 og
brotnaði í spón.
Það vai- ekki af tæknilegum ástæðum sem
töflurnar vora opnar við sum tækifæri en
annars lokaðar. Það var af guðfræðilegum
ástæðum. Þegar taflan vai’ opnuð þá opn-
aði kfrkjan glugga inn í annan heim! Taflan
var þvi ekki „mynd“ í nútímaskilningi orðs-
ins. Hún var hluti af hinni heilögu messu.
AUt frá því á fjórðu öld var messan í kirkj-
unni túlkuð sem þátttaka í þeirri messu sem
fram fer óaflátanlega á himni þar sem dýrl-
ingar og aðrir hólpnfr menn lofa Guð. Ta-
flan var eins konar gluggi inn í þennan
dýi’ðai’innai’ heim. Þegar altarisskápurinn