Lesbók Morgunblaðsins - 09.07.1994, Blaðsíða 4

*
Islandsbanki 90 ára síðari hluti
Afdrifarík neitun
um fyrirgreiðslu
Alþingi 1917 var svo samþykkt þingsályktun
þess efnis, að skorað var á landsstjórnina að
leita samninga við íslandsbanka um það að
hann léti af hendi seðlaútgáfurétt sinn allan
gegn ákveðnu gjaldi, eða ef slíkt næðist ekki
*£&£& í' %
Hús Islandsbanka - síðar Útvegsbanka - á miðri myndinni, sem eftir bílunum að
dæma gæti verið tekin seint á öðrum tugi aldarinnar.
í lok janúar 1930 leitaði
bankinn ásjár ríkisstjómar og
Alþingis að þeir aðilar veittu
bankanum takmarkaðar
ábyrgðir fyrir lánum er gerði
bankanum kleift að halda
starfsemi sinni áfram. Því var
synjað og átti bankinn ekki
aðra úrkosti en þann að loka.
Seðlar útgefnir af íslandsbanka 1904.
Eftir ÓLAF
BJÖRNSSON
þá léti hann af hendi með ákveðnum skilyrð-
um rétt sinn til þess að hindra seðlaútgáfu
umfram það hámark sem lögin ákváðu bank-
anum til handa.
Á næsta þingi árið 1919 var svo lagt fram
frumvarp á grundvelli samkomulags, sem
náðst hafði við bankastjórn Islandsbankans
um það að bankinn afsalaði sér einkarétti
sínum til seðlaútgáfu, en þó þannig að bank-
inn mætti áfram hafa í umferð það seðla-
magn, er honum hafði verið heimilað með
lögunum frá 1902, auk nokkuiTa annarra
skilyrða, sem hér verða ekki rakin. Var
jafnframt gert ráð fyrir því að seðlaútgáfu-
rétturinn færðist að öðru leyti til Lands-
bankans. Frumvarp þetta var þó fellt þar
sem meiri hluti þingmanna taldi, að afsal
seðlaútgáfuréttar íslandsbanka væri of lágu
verði keypt fyrir Landsbankann, sem yfir-
taka skyldi þau réttindi, sem íslandsbanki
afsalaði sér.
Á næsta þingi, 1921, voru hinsvegai’ sett
lög sem gerðu Islandsbanka að hefja þegar
inndrátt útistandandi seðla sinna þannig að
inndrættinum skyldi lokið árið 1933, þegar
einkaréttur bankans til seðlaútgáfu rann út.
Bankanum var gert skylt að selja ríkinu
guliforða sinn umfram það sem á hverjum
tíma þurfti til tryggingar seðlanna á nafn-
verði. Var það ákvæði mjög ósanngjamt,
vegna þeirra miklu verðhækkana, sem orðið
höfðu frá því gullið hafði verið lagt fram af
bankanum til tryggingar seðlunum. Veruleg-
ur dráttur varð á því að Alþingi afgreiddi
lög um frambúðarskipan seðlaútgáfunnar. Á
Alþingi 1925 var skipuð fimm manna milli-
þinganefnd er gera skyldi tillögur um málið
fyrir næsta þing. Skilaði nefndin ítarlegum
tillögum ári síðar og hafði nefndin m.a. leit-
að álits ýmissa erlendra séríræðinga, þar á
meðal seðlabankastjóra allra hinna Norður-
landanna. Meiri hluti nefndarinnar, eða fjór-
ir af fimm, lögðu til að seðlaútgáfan yrði
falin Landsbankanum, er að öðru leyti starf-
aði áfram sem almennur viðskiptabanki.
Einn nefndarmanna, Benedikt Sveinsson
alþingisforseti, lagði hinsvegar til að komið
yrði á fót sérstökum seðlabanka, eða sams-
konar skipan þessara mál er tekin hafði
verið upp í flestum Evrópulöndum. Hafði
Björn Kristjánsson raunar á Alþingi 1925
lagt fram frumvarp þess efnis.
Frumvarp um framtíðarskipan seðlaútg-
áfunnar byggt á áliti meiri hluta nefndarinn-
ar var svo lagt sem stjómarfrumvarp fyrir
Alþingi 1926 og afgreitt sem lög árið eftir,
eða 1927. Seðlaútgáfurétturinn var svo færð-
ur til Landsbankans, svo sem nefndin hafði
lagt til og skyldi sérstök deild í bankanum
sjá um hana.
En hvaða áhrif hafði þessi löggjöf og að-
dragandi hennar á afkomu og aðstæður ís-
landsbanka?
Á stríðsárunum hafði afkoma bankans
verið mjög góð. Frá árinu 1916, þegar af-
skriftum vegna gjaldþrots Miljónafélagsins
var iokið og til árins 1919 var arðurinn í
prósentum af hlutafé 25-49%. Náðist há-
markið árið 1919, eða 49%. Arðsúthlutun til
hluthafa var 8% árið 1916, 10% árin 1917-18
og 12% árið 1919. Þó að þessi úthlutun
megi teljast mjög hófleg miðað við hina góðu
afkomu bankans, hafa margir íslenskir
stjómmálamenn vafalaust litið það óhýru
auga, að sh'kur arður væri greiddur erlend-
um hluthöfum af bankastarfsemi hér á landi.
En á áranum 1920-21 gjörbreyttist afkoma
bankans til hins verra. Mestu mun þai’ hafa
valdið um mikið verðfall sem varð á íslensk-
um sjávarafurðum frá og með árinu 1920.
Var nú mikið verðfall á hlutabréfum i bank-
anum á kaupþingi Kaupmannahafnar. Geng-
ið hafði komist í 170 í október 1918, eða 70%
yfir nafnverði. En í október 1920 hafði það
lækkað í 109 og í 56 í nóvember 1921.
Nokkuð rættist að vísu úr um afkomu
bankans næstu ár á eftir, en brátt seig aftur
á ógæfuhlið og síðustu fjögur árin sem Is-
landsbanki starfaði undir því nafni, var eng-
inn arðui’ greiddur. En frá stofnun bankans
árið 1904 og fram til ársins 1924 hafði arð-
greiðsla aldrei farið niður fyrir 5% að einu
ári undanskildu. En hverjar voru ástæður
þessarar óhagstæðu þróunar í rekstri ís-
landsbanka sem leiddi til lokunar hans í febr-
úar 1930? Þar kom fleira en eitt til, en mestu
máli skiptu þau óhagstæðu skilyrði, sem
bankanum vora sköpuð allt frá upphafi þess
ferils sem hófst 1921, þegar bankinn var
skyldaður til þess að hefja inndrátt seðla
sinna, en þau náðu hámarki með setningu
bankalöggjafarinnar 1927-28, en sú löggjöf
var Islandsbanka mjög óhagstæð. Þegar
Islandsbanka var gert árið 1921 að selja rík-
inu gullforða sinn á nafnverði, sem var að-
eins lítið brot af raunvirði gullsins á þeim
tíma, var í rauninni um eignaupptöku að
ræða, sem kom á einkar óheppilegum tíma
fyrir bankann vegna erfiðleika þeirra sem
hann átti við að etja vegna verðfalls sjávaraf-
urða eftir lok íyrri heimsstyrjaldar. En tólf-
unum kastaði þó fyrst efth’ setningu banka-
löggjafarinnar 1927-28, sem varð þannig í
framkvæmd, að staða íslandsbanka í sam-
keppni við Landsbankann hlaut að verða þvi
sem næst vonlaus. Má þar einkum nefna tvö
atriði, sem skiptu sköpum í þessu sam-
bandi. Annað atriðið var það, að í lögunum
frá 1927, sem veittu Landsbankanum einka-
rétt á seðlaútgáfunni vora ákvæði um gull-
tryggingu seðlanna, svipuð þeim sem á sín-
um tíma giltu fyrir Islandsbanka. En þó að
til slíks væri engin heimild í lögum, þá var
ávæðunum um gulltryggingu aldrei fram-
fylgt. Það voru að vísu í lögunum ákvæði
um seðlatryggingu þess efnis að ef um seð-
laútgáfu væri að ræða umfram gulltrygg-
ingu, þá skyldi hún tryggð með „vissri og
auðseljanlegri eign“. En slíkt ákvæði setti
seðlaútgáfunni engar hömlur þannig að í
raun hafði Landsbankinn ótakmarkaðan
seðlaútgáfurétt. Þessi réttur skapaði bank-
anum auðvitað yfirburðastöðu gagnvart við-
skiptabanka, sem engan seðlaútgáfurétt
hafði.
Hitt þessarra atriða var það að með lögum
sem sett voru 1928, eða ári eftir afgreiðslu
fyrmefndrar bankalöggjafar, var veitt ríkis-
ábyrgð á öllum innstæðum Landsbankans.
En auðsætt, hversu mjög það styrkti stöðu
þess banka í samkeppninni við íslandsbanka
um spariféð.
Aðdragandinn að lokun bankans í ársbyrj-
un 1930 verður annars ekki nánar rakinn
hér. I október 1929 lenti bankinn í greiðslu-
erfiðleikum m.a. vegna þess að Landsbank-
inn neitaði að endurkaupa víxla af Islands-
banka vegna inndráttar seðlanna, en banka-
löggjöfin frá 1927 hafði gert ráð fyrir því
að slíkir víxlar yrðu keyptir til þess að greiða
fyrir innlausn seðlanna. Fjárhæð sú, sem
um var að ræða nam um 600 þúsundum
króna og taldi bankastjórn íslandsbanka,
að hefði sú fyrirgreiðsla fengist hefði aldrei
þurft að koma til lokunar bankans. Lands-
bankinn taldi sér hinsvegar ekki skylt að
veita íslandsbanka þetta lán, því að bankinn
skuldaði þegar álíka upphæð. Má vera, að
þetta hafi verið rétt frá lögfræðilegu sjón-
armiði en hitt er annað mál, að með tilliti
til hinnar miklu röskunar á efnahagslífi þjóð-
arinnar sem lokun íslandsbanka hlaut að
hafa í fór með sér, mátti telja þessa afstöðu
vafasama af hálfu stofnunar, sem gegndi
skyldu seðlabanka.
Greiðsluvandræði bankans fóra nú vax-
andi og í lok janúar 1930 leitaði bankinn
ásjár ríkisstjómar og Alþingis að þeir aðilar
veittu bankanum takmarkaðar ábyrgðir fyi--
ir lánum er gerði bankanum kleift að halda
starfsemi sinni áfram. Því var synjað og
átti bankinn því ekki aðra úrkosti en þann
að loka. Á þeim tíma fór Framsóknarflokk-
urinn með völd í landinu með hlutleysi Al-
þýðuflokksins. Ágreiningur varð um það inn-
an Framsóknarflokksins hvernig taka bæri
á því vandamáli sem skapaðist við lokun
bankans. Vildu sumir sennilega undir for-
ystu Jónasar Jónssonar frá Hriflu taka bank-
ann til gjaldþrotaskipta og fluttu tveir þing-
menn flokksins frumvaip á Alþingi þess efn-
is. Aðrir, undir forystu Tryggva Þórhallsson-
ar forsætisráðherra, töldu nauðsynlegt að
þess yrði freistað að endurreisa bankann
undir nýju nafni til þess að draga úr þeirri
röskun sem gjaldþrot myndi leiða til í ís-
lensku efnahagslífi og þeim álitshnekki, sem
af því myndi leiða á erlendum vettvangi.
Vai’ sú leið farin. Var sá kostur ólíkt skárri
en gjaldþrotaleiðin og má segja að með því
að velja hann hafi því verið bjargað sem
bjargað varð eins og málum var þá komið.
Komið var nú á fót samkvæmt 1. nr. 7 frá
11. mars 1930 nýjum banka er hlaut nafnið
Útvegsbanki íslands hf. og yfírtók hann
eignir íslandsbanka og skuldir, sem ekki
vora afskrifaðar. Opnaði nýi bankinn 12.
apríl 1930.
/ /
Starfsemi Utvegsbanka Is-
lands 1930-90
Hér verður aðeins í stærstu dráttum rak-
in saga Islandsbankans á því 60 ára tíma-