Lesbók Morgunblaðsins - 24.09.1994, Blaðsíða 4

Kaflar
úr ferðabók
Konrads
Maurers
Við höfðum fengið indælis lax í hádeginu og
kaffi á eftir en fengum skyr og rjóma í kvöld-
mat. Gestgjafi okkar, drukkinn og skítugur
bóndi — en ég hitti ekki marga slíka á ís-
landi — vildi reyndar að við svæfum í kirkj-
Islandsvinurmn Konrad
Maurer kom einu sinni
til íslands, sumarið 1858,
hélt dagbækur, skrifaði
ferðabók frá íslandi, sem
nýlega er fundin og
væntanlegt er að komi
út áður en langt um líður.
Hér er gripið niður í hina
fróðlegu frásögn
Maurers. Sjá nánar um
hann á bls 1.
BALDUR HAFSTAÐ þýddi
unni, greinilega vegna þess að hann fyrir-
varð sig fyrir að láta okkur gista í hinum
óhreinu húsakynnum sínum. En við afþökk-
uðum, og ég gisti ekki í eitt einasta sinn í
kirkju. Mér fellur ekki slík notkun á kirkjum
nema ítrasta neyð bjóði, og íslendingar sjálf-
ir kæra sig ekki heldur um slíkt. [...] Dag-
inn eftir, þriðjudaginn 29. júní, komumst við
frekar seint af stað. Við urðum að þiggja
morgunverð og fengum enn einu sinni hinn
ágæta lax. En greinilegt var að diskarnir
höfðu ekki verið þvegnir, heldur sleiktir af
hundunum á heimilinu. Fólkið var að vísu
vinsamlegt og þjónustulipurt en svo hæg-
gengt og óskipulegt að ekkert ætlaði að
ganga."
Þannig komst hin glöggi gestur, Konrad
Maurar, að orði þegar hann lýsti heimsókn
á bæ á Suðurlandi árið 1858. Ferðasaga
Maurers er einstök heimild um land og þjóð.
Höfundur bregður upp lifandi myndum af
öllu sem fyrir augu og eyru ber og rifjar
einnig upp gamlar og nýjar sagnir. Hér á
eftir birtast glefsur úr ferðasögunni og ættu
þær að gefa hugmynd um efni hennar, en
sagan í heild er rúmlega 400 þéttskrifaðar
síður. Fyrst skal staldrað við þriðjudaginn
27. júlí 1858 þegar Maurer leggur af stað
frá Akureyri til vesturs eftir að hafa farið
um Suðurland og síðan norður yfir Sprengi-
sand. Með honum í för var landi hans, jarð-
fræðingurinn Georg Winkler og tveir íslensk-
ir fylgdarmenn, þeir Ólafur Ólafsson og Pét-
ur Sigurðsson.
Þriðjudaginn 27. júlí fórum við loks frá
Akureyri. Fyrst þurftum við þó að pakka
saman þungum stafla af bókum svo hægt
yrði að senda þær með næsta skipi til Kaup-
mannahafnar. Auk þess skrifaði ég smávegis
hjá mér af fróðleik sem ég hafði snapað. Ég
fékk t.d. þær upplýsingar hjá Sveini Skúla-
syni [ritstjóra Norðra], sem ég spurðist fyrir
hjá um kvæðið af Friðriki keisara barba-
rossa, að þetta virtist vera eftir Guðmund
Bergþórsson. Hálfdan Einarsson skrifar
reyndar um Guðmund, sem dó árið 1705,
án þess að nefna kvæðið og því er alls óvíst
um höfundinn.
Gestgjafi minn [Oddur Thorarensen apó-
tekari] fræddi mig einnig dálítið um apótek-
in og lyfjamálin. Eg komst að því að danska
lyfjalöggjöfin gildir einnig á Islandi, en þó
þannig að hækka má það verð sem gildir í
Danmörku. Ég sá líka eintak af dönsku lyfja-
reglugerðinni sem heitir „Pharmacopæa
Danica, regia auctoritate a eollegio sanitatis
regio Hauniensi anno 1850 edita; ed. sec-
unda, 1857“. Þá komst ég og að ýmsu um
illa framkomu hinna frönsku fiskveiðimanna
sem svo oft koma til landsins. Kvartanirnar
yfir þeim minna á svipaðar kvartanir sem
til eru skráðar frá fyrri öldum um útlenda
verslunarmenn. Stundum er um að, ræða
hreint ofbeldi sem að hluta til stafar af ofsa
sjóaranna en að hluta af vanþekkingu þeirra
á þeim aðstæðum, sem ríkja í landinu, og
skýrist af því að þeir geta ekki gert sig skilj-
anlega á sinni framandi tungu. Stundum er
um að ræða hrein svik sem þessir lúmsku
útlendingar leyfa sér að beita við heimaalda
bændur á afskekktum svæðum. Annars veg-
ar er kvartað undan því að æðarfuglar, sem
friðaðir eru samkvæmt íslenskum lögum, séu
skotnir ásamt fé sem á fjalli gengur. Hinir
útlendu sjómenn kunna að gera þetta í þeirri
góðu trú að þetta sé bráð sem leyfilegt sé
að veiða þar sem heimamenn aftur á móti
telja að þar með sé brotið á grunvallarrétti
Konrad Maurer rúmlega fímmtugur.
þeirra. Sem dæmi um hrein svik mætti nefna
að franskir sjómenn borguðu að sögn fyrir
vörur sem þeir keyptu í Grímsey með glans-
andi leikfangapeningum í stað gullpeninga.
Grímsey er mjög sékennilegt fyrirbæri.
Samkvæmt Jarðatali Jóns Johnsens eru 10
bæir á eynni og 60 íbúar. Hún er sérstakur
hreppur og sjálfstætt prestakall og prests-
setrið heitir því goðfræðilega nafni Miðgarð-
ur. Vitað er að í byijun 11. aldar var eyjan
almenningur og að Ólafur konungur digri
gerði árangurslausa tilraun til að komast
yfir hana. Síðar komst hún í eigu Munkaþver-
árklausturs að hluta og Möðruvallaklausturs
að hluta og eftir að klaustrin voru niður lögð
varð hún konungseign. Jarðvegurinn í eynni
kvað vera slæmur og gróður er sagður minnk-
andi. Hinn litli fjárstofn, sem þarna er, kann
að valda þessu á tvennan hátt: annars vegar
ofbeitin, hins vegar áburðarskorturinn (Skv.
nýjustu landshagstöflum, yfir árið 1859, eru
þrír nautgripir í eynni, 201 sauðkind og eitt
hross). Mikilvægari eru nytjarnar af sjófugl-
inum, sem mikið er af í eynni, vegna eggj-
anna og fiðursins, en einnig þessar nytjar
eru sagðar fara minnkandi, að nokkru leyti
vegna þess að úr berginu hefur smátt og
smátt hrunið, þar sem fuglarnir verpa, en
að nokkru leyti vegna skorts á reipum sem
notuð eru þegar sigið er í bjargið við eggja-
tekjuna. Þá er að geta fiskveiðanna sem eru
mikilvægar, bæði hákarlinn og riklingurinn,
en einnig selveiðar. Töflur sýna að fimm
fjögra- og sexmannaför og sjö minni bátar
eru í eynni. Fiskimiðin virðast aðallega nýtt
frá landi. Skarfakál (Cochlearia officinalis)
telst einnig til hlunninda, og sagt er fólkið,
sem býr þarna við mjólkurskort og hefur auk
þess óhreint og illa lyktandi vatn, blandi
safanum úr skarfakálinu saman við drykkjar-
vatnið.
Þá er þarna skortur á eldiviði. Rekaviður-
inn er lítill og hrekkur ekki til, ekki sauðatað-
ið heldur, og því verður að notast við sjávar-
þang og meira að segja fiður. Þegar auk
þessa er haft í huga að aðkomumenn, sem
dvelja í Grímsey, hafa oft veikst af skyrbjúgi
og að samgöngur við meginlandið eru engar
mikinn hluta árs vegna hafíss, þá fer maður
að skynja betur, við hvílíka einangrun eyjar-
skeggjar mega búa. En þessi einangrun er
aðeins rofin á vertíðum og einstöku sinnum
af heimsóknum franskra og áður hollenskra
sæfara vegna góðs skipalægis úti fyrir.
Grímseyjarprestar bera sig illa undan þess-
ari einangrun. Ég sá á Akureyri núverandi
prest í Miðgarði, séra Sigurð Tómasson.
Hann var ansi vel við skál og stóð varla á
fótunum, Sannarlega ófögur sjón; en slíkt
verður skiljanlegra þegar manni verður hugs-
að til hins dapurlega ástands sem prestur í
Grímsey býr við (30. september 1841 fékk
séra Jón Sveinsson brauðið, 3. júlí 1843 séra
Jón Thorlacius, en hann kom ekki til starfa,
7. ágúst 1843 séra Guðmundur Jónsson, 24.
júní 1846 séra Jón Jónsson en kallið varð
aftur laust þegar hann fékk Barð í Fljótum;
þessar upplýsingar eru úr Reykjavíkurpóstin-
um; lengra get ég ekki fylgt þessari presta-
röð).
';‘*S8Sw
TÓBAKSDÓSIRNAR
Það er gist á Steinsstöðum í Öxnadal eft-
ir langan dag, hjá systur Jónasar Hallgríms-
sonar og mági.
Miðvikudaginn 28. júlí lét ég Winkler, sem
ætlaði að gera rannsóknir á leiðinni, fara á
undan með klyfjahestana. Þannig vannst mér
tími til að koma nokkru lagi á dagbækurnar
mínar en einnig að spjalla dálítið við gestgjaf-
ann, hinn vinsamlega og skemmtilega um-
boðsmann og alþingismann, Stefán Jónsson.
Rannveig, kona Stefáns, er systir hins þekkta
skálds, Jónasar Hallgrímssonar, en faðir
þeirra var séra Hallgrímur Þorsteinsson, sem
hafði verið aðstoðarprestur séra Jóns Þor-
lákssonar á Bægisá. Fyrri maður Rannveigar
hafði byggt hinn fallega bæ á Steinsstöðum,
sem Stefán sýndi mér nú góðfúslega. Þá
greip ég tækifærið til að forvitnast um ýmis-
legt sem varðar búreksturinn. Ég komst t.d.
að því að hér á landi er algengt að byggð
séu fjárhús fyrir 30 gripi og hesthús fyrir
aðeins fjögur hross, og er þá frekar troðið í
húsin en ráðist í stækkun. Mér var gefin sú
skýring á þessu að þannig væri þægilegra
að beita búfénaðinum í hópum. Einnig komst
ég að því að hér í Öxnadal væru afréttirnar
bændaeign og að greiða yrði eigendum fyrir
leyfi til að nýta þær; yfirleitt væru greiddir
einn til tveir sillingar fyrir hvern grip. Asamt
afréttinum væri einnig til almenningur sem
nýttur væri af þeim sem ekki hefðu eigið
beitiland. Að vetrinum væri vaninn að fóðra
allan búfénaðinn.
Klukkan var orðin 12 þegar ég loks sté á
bak, en Winkler hafði farið kl. 9. Stefán fylgdi
mér dágóðan spöl og á leiðinni fræddi hann
mig um margt. Hann sýndi mér m.a. stóra
gijóthlaðna rétt, sem notuð er við ítölu, þ.e.
þegar talinn er sá fjöldi fjár sem rekinn er
á afrétt frá hverjum hlutaðeiganda. Af nafn-
inu rétt, sem gæti heitið afrétt ef hún stend-
ur afskekkt [svo], virðist mér nafnið á heiðar-
landinu, afréttinni, vera leitt.
Leiðin inn dalinn er undurfögur. A hægri
hönd, hinum megin við ána, er kirkjan á
Bakka. Yfir henni og dálítið innar í dalnum