Lesbók Morgunblaðsins - 24.09.1994, Blaðsíða 6

Þjóðmálaþankar
Valkostir
unga fólksins
Ungdómurinn hefir oft orðið tilefni
þeirrar umræðu sem ég hef beitt
mér fyrir í fjölmiðlum og annars
staðar. Ungdómurinn er okkur
mikilvægur, hjá honum liggur vaxtarbroddur
sem meira er talað um en gert fyrir. Of oft
er lögð áhersla á að dilla þessu góða fólki
eða vernda það, fremur en byggja það upp
með skipulegum hætti.
í júlí birtust tölur sem gefa til kynna að
fíkniefnaneysla veki meiri áhuga ungmenna
í dag en áður og að þau eigi auðveldara með
að nálgast efnið en fyrr. Tekið var sem dæmi
að fjórðungur tiltekins aldurshóps hefði próf-
að kannabisefni, í stað 21% fyrir tveimur
árum. Aðstandendur rannsóknanna lýstu
nokkrum áhyggjum af þessari aukningu.
Það sem vakti athygli mína var þó að það
var þessi litla aukning sem olli áhyggjunum.
Mér fannst það miklu hrikalegra í hitteðfyrra
að frétta það að 5. hver einstaklingur ákveð-
inna aldurshópa kynni að hafa neytt kannab-
isefna.
Þá vekur athygli hve stórir hópar treysta
sér til að útvega hverskonar ólöglega vímu-
gjafa með stuttum fyrirvara, ef fé liggi á
lausu.
Ég reikna með því að þetta blási góðum
mönnum byr í seglin í baráttunni við vímu-
efnavandann. Ekki kæmi mér á óvart að
herferðir fari af stað. En fæstir hygg ég að
fari það einstigi sem mér hefur sýnst skila
mestu. Það er að fjalla um jákvæða lífs-
hætti, skapa foreldrum aðstæður til að sinna
afkvæmum sínum, efla unglingastarf íþrótta-
félaga, hverfísmiðstöðva og annarra félaga
og byggja upp t.d. þannig samstarf skóla og
félaga að það þyki heillandi kostur.
Nú vill svo til að fæstum fínnst í raun
spennandi að þvælast um miðbæ Reykjavíkur
eða sambærilega staði, hangandi úti, drekk-
andi eða „vímandi" og útaf fyrir sig að vera
ekki að gera neitt. Hvers vegna eru menn
þá að því?
Tilgangurinn er væntanlega að hitta fólk,
þroska sig og bindast böndum. En það eru
flestir staðir heppilegri til þess en miðbæjar-
kjamar seint að kveldi.
Flestir þeir sem vinna við forvarnir benda
á að starfíð þarf að hefjast snemma, t.d. hjá
börnum 6-8 ára gömlum. Ákvarðanirnar sem
leiða til vímuefnavanda einstaklinga eru tekn-
ar um 12-14 ára aldurinn og þá þarf brynj-
an að vera til staðar. Þeir benda einnig á að
það þarf að hafa réttu fyrirmyndirnar og
sýna fáránleika þeirra röngu. Hér má nefna
t.d. muninn á knattspyrnumönnum s.s. Mara-
donna og Pelé. Eða þá fyrirmynd sem Magn-
ús Scheving er líklegur til að verða. Pelé er
ekki einungis gömul knattspyrnuhetja og
sögusögn um færasta knattspymumann allra
tíma. Hann er einnig fyrirmynd íþróttamanna
í lífemi og hugsun. Hann er íþróttamennskan
holdi klædd. Magnús Scheving er slíkt dæmi
hér á landi um sívinnandi íþróttamann sem
alltaf er með karakterinn í lagi og hefur náð
langt á því að púla. Fleiri garpa mætti nefna.
Maradonna er aftur á móti snillingur með
bolta en skortir íþróttamannslundina, bæði á
velli og í einkalífi. Hans verður án efa minnst
lengi sem snillings en aldrei verður hann
fyrirmynd.
Alheimsstjömur í körfubolta, fótbolta og
hveiju sem er em bömum okkar mikilvægar
því heldur viljum við að þau taki eftir slíku
fólki en sukkumm. Þess vegna em beinar
íþróttaútsendingar mikilvægar því þannig sjá
þau það besta og geta líkt eftir því. Síðan
höfum við okkar eigin stjörnur sem þau geta
nálgast og séð og jafnvel unnið með. En þau
þurfa að læra að íþróttirnar em tvíþættar.
Hörkupúl fyrir þá sem ná lengst, ánægja og
félagsskapur fyrir þá sem voru með og létu
það nægja. Hvað skyldu margir knattspyrnu-
menn hafa setið heima fyrir hvert lið sem
komst í heimsmeistarakeppniná? Eða hversu
margar skautadrottningar hafa setið eftir á
móti þeim sem komust til Lillehammer?
Ég hef aldrei skilið hvers vegna skólar og
íþróttafélög, ásamt sveitarfélögum og ríki,
hafa ekki tekið höndum saman í þessum
málum. Alltof oft virðist sem menn séu að
vinna hver í sínu horni og of oft vinnst lítið
með því.
Ég held að það þurfí samstillt átak margra
í samfélaginu. Það ætti ekki að vera erfitt
en það þarf að gera slíkt með myndarlegum
hætti. Bestu forvarnirnar eru nefnilega þær
sem beinast að því að búa til mynd af valkost-
um sem börn og unglingar geta valið í stað
vímugjafanna.
MAGNÚS ÞORKELSSON
kennslustjóri Menntaskólans við Sund.
Glæpur og refsing
Eftir EINAR MÁ GUÐMUNDSSON
Aseinasta hluta 18. aldar tengjast
flestir atburðir hér á landi Skaft-
áreldunum. Eitrið úr gos-
stöðvunum dreifðist um allt land
og féllu bæði menn og skepnur. Lögðu þá
margir Skaftfellingar á flótta. Urðu sumir
þeirra úti og nokkrir gengu aftur.
Sels-Móri, sem lengi hélt til í Stokks-
eyrarhreppi, á til dæmis upphaf sitt í pilti
nokkrum sem kom flakkandi austan úr
Skaftafellssýslu.
Einar Eiríksson bóndi og formaður á
Stéttum í Hraunshverfí, faðir Þuríðar for-
manns, úthýsti pilti þessum er hann knúði
dyra, klæðalítill og svangur.
Varð piltur úti í hríðinni og ofsótti síðan
Einar og afkomendur hans.
Þá flýðu margir Skaftfellingar til Vest-
mannaeyja. Var einn þeirra maður að nafni
Sveinn Bjarnason, hæfileikamaður á ýmsa
lund en svaðamenni í háttum. Sveinn bjó
ásamt Guðríði konu sinni að Þórustöðum
í Álftaveri þegar eldsumbrotin hófust.
Þá misstu þau allan sinn bústofn nema
eina kú sem þau seldu hálfdauða sér til
bjargar. Síðan lögðu þau af stað fótgang-
andi yfir Mýrdalssand með fjögur börn.
Tvö þau yngstu dóu af vosbúð og hungri
á ferðalaginu, en hin tvö fórust úr bama-
veiki síðar.
Sveinn og Guðríður voru því sárafátæk
við komuna til Eyja. Fatnað og alla muni
höfðu þau orðið að skilja eftir. Enga áttu
þau gripi en höfðu eina útlifaða kú að láni,
að því er prestur segir í umsókn um styrk
þeim til handa.
Gerðist Sveinn brátt tómthúsamaður að
Bjargi. Hann sótti sjóinn af dugnaði og
krafti þótt lítið fiskaðist, því eitrið úr gos-
stöðvunum lagðist á fiskimiðin og hver
vertíðin á fætur annarri brást.
Tókst Sveini að eignast lítinn bát og
réði hann til sín pilt er Gunnar hét og var
Grímsson. Gunnar var óskilgetinn og hálf
umkomulaus persóna í Eyjum. Hann var
þrekmaður í vexti en vitgrannur mjög.
Hann fermdist um tvítugt og er sagður
skilningslítill í skýrslum.
Jörð ein var skammt frá Bjargi og nefnd-
ist hún Skjólhús. Jörð þessi var í eyði en
heyrði undir konung. Gætti hennar gamall
maður, Sigurður Björnsson að nafni. Sig-
urður hafði verið hreppstjóri um hríð en
var settur af vegna reikningsskila. Hann
var kominn að fótum fram en sagður vel
efnum búinn og bjó einn og yfirgefinn á
þessari eyðijörð konungs.
Nótt eina var veður ófýsilegt til sjósókn-
ar. Treysti sér enginn til að róa. Bát Sveins
var samt hvergi að sjá. Virtist mönnum
sem hann og Gunnar hefðu róið og þótti
ýmsum furðulegt því stormur var úr austri
með regni og sjódrifi.
Þessa sömu nótt lá Sigurður gamli
Bjömsson nakinn í rúmi sínu og steinsvaf.
Á meðan vindurinn gnauðaði úti og draum-
arnir dvöldu í djúpum sorta var hann allt
í einu tekinn heljartökum og barinn mörg-
um sinnum með skóflu í höfuðið.
Sigurður æpti máttvana röddu. Hann
hélt að djöfullinn væri að vitja sín en þar
sem hann lá í sárum sínum sá hann tvo
menn hverfa á braut.
„Gunnar!“ kallaði Sigurður lágri röddu,
því hann þekkti luralegt göngulag hins
vitgranna pilts.
En ekkert heyrðist nema gnauðandi
vindur og regn, fótatök sem hurfu á braut
áður en hann féll í ómegin, inn í myrkrið
þar sem vofumar búa. Þegar Sigurður
komst aftur til meðvitundar varð honum
ljóst að peningakistill hans var horfínn.
Næsta morgun var bátur Sveins á sínum
stað í uppsátrinu, en engum sögum fer af
afla. Það var suddagrámi í loftinu og Ey-
jarnar huldar þoku.
Enginn var á ferli, en frá Skjólhúsum
sást gamalmenni staulast yfir hlaðið, illa
til reika með blóðtægjur á höfðinu. Þannig
barðist Sigurður áfram og lét ekki staðar
numið fyrr en hann stóð frammi fyrir sýslu-
manni.
„Fjárans óöld þetta er!“
Oddur sýslumaður leit upp úr skýrslu
sinni til stiftamtmanns. „Áður gáfu þeir
mjólkurkúnum soðna kútmaga, hrogn og
þess háttar sjófang ...“ voru síðustu orð
sýslumanns áður en hann stóð augliti til
auglits við þennan gamla hruma mann sem
sagði farir sínar ekki sléttar.
„Fjárans óöld ...“
Peningakistill gamla mannsins horfínn
og hann hálfdrepinn með barsmíðum.
„Fjárans ...“
Sigurður vissi að árásarmennirnir voru
tveir en gat aðeins bent á Gunnar, sem
síðar var sóttur og hnepptur í varðhald.
Nú er ekki gott að segja hve vel Sveinn
hafði brýnt fyrir honum íjarveru þeirra úti
á sjó eða hvað var að gerast í höfði hans.
Hitt er víst að Gunnar játaði fljótt sök sína
en kveðst hafa framið illvirkið samkvæmt
skipun frá húsbónda sínum.
Sagði hann Svein hafa verið hinn árásar-
manninn. Hafði Sveinn gripið Sigurð og
haldið honum á meðan Gunnar barði hann.
Síðan hefði Sveinn tekið allt þýfíð en að-
eins látið hann hafa sem samsvarar hálf-
drættingslaunum. Dró Gunnar upp tvo silf-
urpeninga til styrktar þeim framburði sín-
um.
Ekki fannst þýfið þó að Bjargi og kom
það aldrei í leitirnar en Sveinn neitaði öllu.
Kvaðst hann ekkert vita um illvirkið og
því síður hafa tekið þátt í því. Væri þetta
allt uppspuni þessa fáráðlings.
Gunnar sat í varðhaldi en Sveinn gekk
fijáls og reri til fískjar. Þóttist hann þurfa
að veija sig fyrir sýslumanni og gekk um
með byssu. Gortaði hann mjög af leikni
sinni með hana.
Oddur sýslumaður hafði flosnað upp frá
laganámi í Kaupmannahöfn. Hann var
ekki harður í horn að taka og lafhræddur
við Svein og aðra óróamenn er þá óðu uppi
í Eyjum.
Lét Oddur ekki hneppa Svein í varðhald
fyrr en hann fór að heyra á skotspónum
að Sveinn hygðist brenna hann inni á heim-
ili hans að Bjálkagerði.
Þá var liðið hálft ár frá því að héraðs-
dqmur felldi þann dóm yfír Sveini, að hann
væri „höfuðmaður i morðingjaáhíaupi".
Samkvæmt héraðsdómi var Sveini gert
að erfíða í fjögur ár í Kaupmannahafnar-
rasphúsi en Gunnar skyldi erfíða í jafn
mörg ár í fangahúsinu í Reykjavík.
Báðir skutu sakborningarnir máli sínu
til Alþingis og voru fluttir á Þingvöll í járn-
um. Sveinn hélt áfram að þræta, en allir
dómararnir í Alþingisdómnum voru sann-
færðir um að sakagiftir héraðsdómsins
væru sannar.
En á Alþingi var dómnum snúið við.
Gunnar skyldi erfíða í íjögur ár í Kaup-
mannahafnarrasphúsi en Sveinn jafn lengi
í fangahúsinu í Reykjavík.
Fer engum sögum af örlögum Gunnars,
en aldrei snéri hann aftur til Islands og
hefur að öllum líkindum veslast upp í rasp-
húsinu einsog svo margir landar hans, en
Sveinn var sendur í fangahús Reykjavíkur.
Á meðal samfanga Sveins voru Arnes
Pálsson útileguþjófur, sem um skeið hafði
verið í slagtogi með Fjalla-Eyvindi, og
Hólmfríður Jónsdóttir, húskona frá Múla-
koti í Reykjavík, sjálf hóran Babílon í aug-
um réttvísinnar, dæmd fyrir ijögur frillu-
lífsbrot.
Væri tilvist hennar varla í frásögur fær-
andi ef ekki hefðu hún og Sveinn Bjarna-
son fellt saman hugi sína í fangavistinni
I
Mynd: Búi Kristjánsson
og það af slíkri alvöru að Sveinn hélt ekki
til Eyja að lokinni prísund sinni í Reykja-
vík heldur fluttist inn í Múlakot til Hólm-
fríðar.
Á meðan Sveinn dvaldi í fangelsinu hélt
Guðríður, kona hans, framhjá honum með
bónda nokkrum í Eyjum og eignaðist með
honum tvíbura.
Er Sveini bárust þau tíðindi til eyrna
krafðist hann skilnaðar og var hann veittur
þar eð Guðríður var fallin í hórdóm.
Skömmu síðar giftust þau Sveinn og
Hólmfríður og fluttust til Eyja með þau
ijögur börn sem Hólmfríður átti með jafn
mörgum mönnum.
Gerðist Sveinn aðstoðarmaður í Danská-
garðinum við verslun þeirra Uffe og Holg-
ers Petræusar, en Hólmfríður dó ári eftir
að þau fluttu til Eyja.
Fluttist Sveinn þá að Skjólhúsum, á
auðu konungsjörðina skammt frá Bjargi
þar sem Sigurður Björnsson lá nakinn í
rúmi sínu eina stormsama nótt, en Sigurð-
ur dó sama ár og hann hlaut áverkana þó
ekki væru þeir banamein hans heldur sótt-
veiki.
Sveinn byggði Skjólhúsajörðina upp,
kvæntist vinnukonu sinni og barnaði hana.
Svaramenn hans voru sýslumaðurinn, sem
tók við af Oddi, og hreppstjórinn.
Samhliða verslunar- og bústörfum sótti
Sveinn sjó á vertíðum, var oft réttarvottur
og lauk sínum ferli sem hreppstjóri.
Höfundur er rithöfundur.
6