Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.1994, Blaðsíða 1

ORGUNBLAÐS
Stofnuö 1 92 5
33. tbl. I. OKTÓBER 1994 -69. árg.
Reykvíkingar - einkum konur - vinna við fiskbreiðslu á Kirkjusandi skömmu Mótekja í Laugarnesi. Kol tifölduðust í verði á árum fyrri heimsstyrjaldarinnar
fyrir upphaf fyrri heimsstyrjaldarinnar. Fiskverkunarstöð Th.Thorsteinssonar og þá kom sér vel að eiga aðgang að mógröf.
var með umfangsmikla starfsemi á Kirkjusandi á árum fyrra heimsstríðsins.
Dýrtíð og neysla á
árumim 1914-1918
Fyrri heimsstyrjöldin hófst árið 1914 og stóð í
fjögur ár. Hér á landi hafði styrjöldin magvís-
leg áhrif en það sem einkum snerti almenning
þegar á leið var skortur á nauðsynjavörum og
óheyrileg dýrtíð. Fyrsta styrjaldarárið urðu ís-
Það var þó ekki dýrtíðin
sem reyndist almenningi
verst á styrjaldarárunum
heldur skorturinn og þá
einkum á kolum, olíu og
öðru eldsneyti. Opinberir
embættismenn urðu
einna verst fyrir barðinu
á dýrtíðinni því laun
þeirra fylgdu ekki þróun
verðlags.
Eftir JÓN ÓLAF
ÍSBERG
lendingar ekki varir við stríðið, þó fórst tog-
arinn Skúli fógeti um haustið með fjórum
mönnum. Margir óttuðust skort og yfirvöld
sendu erindreka til Vesturheims til vöru-
kaupa. Erfiðleikarnir létu þó bíða eftir sér
og það var hald sumra að gósentímar væru
framundan hjá íslensku þjóðinni.
í Árbókum Reykjavíkur eftir Jón Helgason
biskup segir m.a. um árið 1915. „Allt þetta
ár var mesta góðæri fyrir alla, sem sjó
stunda, enda fór saman mikill afli (þó einkum
á botnvörpungum og vélbátum) og ódæma
hátt verð á öllum sjávarafurðum." Þetta ár
var síðasta góða árið og umskiptin urðu
mikil á næsta ári, árinu sem prófessor Jón
varð biskup. „Dýrtíð var mikil. Flestar nauð-
synjavörur, útlendar sem innlendar, í afat'háu
verði. Á þessu ári fóru erfiðleikar vegna
ófriðarins á meginlandi álfunnar sívaxandi,
sérstaklega vegna hækkandi verðs á öllum
aðfluttum vörum (var í árslok talið, að verð-
hækkun á erlendum nauðsynjavörum næmi
80% frá því ófriðurinn hófst).“
Erfiðleikarnir áttu heldur betur eftir að
aukast en e.t.v. fannst mönnum árið 1916
einkum slæmt vegna þess hve árið 1915 var
gott. I tölum talið má nefna að verg þjóðar-
framleiðsla jókst um tæpan fjórðung árið
1915 frá árinu á undan, lækkaði lítillega
árið 1916 en síðan kom skellurinn þegar hún
féll um fímmtung árið 1917. Þjóðarfram-
leiðslan minnkaði enn árið 1918 en síðan
varð uppsveifla við lok stríðsins. Það var
síðan í bjartsýni ársins 1919, fyrsta ár full-
veldisins, að menn keyptu sér togara á upp-
sprengdu verði og lögðu út í ýmis fjárfesting-
arævintýri, sem síðan komu þeim í koll á
næstu árum þegar stutt en djúp eftirstríðs-
kreppa reið yfir. Þegar þessi ár, þ.e. 1914
til 1920, eru reiknuð saman kemur í Ijós að
árlegur meðalvöxtur þjóðarframleiðslunnar
var í mínus um 1,1% en frá aídamótum
hafði vöxturinn verið að meðaltali rúm 3%
og var 4,5% næsta áratug á eftir. Þessar
tölur einar og sér segja okkur kannski ekki
mikið en „að baki öllum hagtölum slær
mannshjarta" og þessar sveiflur í efnahags-
lífinu höfðu gríðarleg áhrif á afkomu al-
mennings.
Islendingar þraukuðu og reyndu að gera
sitt besta þó ástandið væri ekki björgulegt
og Jón biskup lýsir m.a. fyrsta embættisári
sínu_ þannig:
„Á þessu ári fór fyrir alvöru að verða
vart afleiðinganna af ófriðarbrjálæðinu úti
á meginlandi álfunnar. Framan af, sérstak-
lega fyrstu mánuðina, gætti lítt skorts á
nauðsynjavörum. En þegar kom fram í febr-
úar, stöðvuðust allar samgöngur milli ís-
lands og Norðurlanda, en því olli herkví, sem
Þjóðveijar lögðu Bretland. í lok marzmánað-
ar ... gengu Bandaríkin í ófriðinn. Við það
tepptust skip, sem landstjórnin hafði á leigu,
vestan hafs, hlaðin matvöru og steinolíu, og
fengu ekki heimfararleyfi fyrr en eftir 6-7
vikna bið vestra. Af þessu leiddi hér heima
tilfinnanlegan skort á steinolíu, svo mörg
þilskip urðu að hætta veiðum í bili... En
þrátt fyrir alla erfiðleikana varð hér þó aldr-
ei neinn alger skortur á nauðsynjavörum
þeim, er mest var þörfin fyrir... Vegna hins
háa farmgjaids og hernaðarvátrygginga á
skipum og farmi hækkuðu allar aðfluttar
vörur svo gífurlega í verði, að samsvaraði
allt að 200% hækkun á nauðsyniegustu vör-
um frá því verði, er var á þeim í byrjun
ófriðarins. Og vörur eins og kol og salt tíföld-
uðust í verði, miðað við sama tíma. Land-
stjórnin sjálf varð að setja á stofn verslun
með nauðsynjavörur (matvörur, kol salt og
steinolíu), og eins vartekin upp vöruskömmt-
un í stórum stíl... Vegna ófriðarins voru
ýmsar bjargráðanefndir skipaðar á árinu,
t.a.m. verðlagsnefnd, húsaleigunefnd og
dýrtíðarnefnd."
Jón biskup hefur sennilega ekki séð
ástæðu til að vera sífellt að skrifa um vand-
ræði þessa efnislega heims því árið 1918,
sem var þó líklega einna erfiðast, segir hann
aðeins: „I bænum var tilfínnanlegur eldivið-
arskortur og kol, meðan fáanleg voru, í
ógegndarverði.“ Og árið 1919 segir hann:
„Flestar vörur í háu verði, sem þó fór hækk-
andi, nema á kolum, sem nú lækkuðu all-
mjög úr því geipiverði, sem þau voru í árið
áður.“ Eftir þetta er sjaldan minnst á efna-
hagslega örðugleika í Árbókum Reykjavíkur
og svo virðist sem kreppuárin á fjórða ára-
tugnum hafi verið hæg og róleg I huga bisk-
ups.
II.
Það var þó kannski ekki dýrtíðin sem
reyndist almenningi verst á styijaldarárun-
um heldur skorturinn og þá einkum á kolum,
olíu og öðru eldsneyti. Opinberir embættis-
menn urðu hins vegar einna verst fyrir barð-
inu á dýrtíðinni því laun þeirra fylgdu ekki
þróun verðlags andstætt flestum öðrum sem
fengu nokkra bót. Þeir létu þó ekki mikið í
sér heyra enda var það ekki til siðs á þessum
árum og allra síst af embættismönnum sem
almennt voru taldir vel launaðir og hver sá
sem fékk embætti var talin með heppnustu
mönnum þessa heims, ef ekki gott betur.
Síðla sumars árið 1917 sendi háskólaráðið
ríkisstjórn og Alþingi bréf þar sem óskað
var eftir úrbótum í launamálum vegna dýr-
tíðarinnar. Ekki varð vart neinna viðbragða
frá yfirvöldum og tóku háskólakennarar þá.
við að rannsaka málið til að geta sýnt fram
á hvernig högum þeirra væri háttað. Vorið
1918 sendi háskólaráðið fjái'veitinganefnd-
um Alþingis og ráðherra bréf með útreikn-
ingum sínum og tillögum til úrbóta. En þeir
hugsuðu ekki eingöngu um eigin hag heldur
óskuðu þeir einnig eftir auknum framlögum
í náms- og lnísaleigustyrki handa stúdentum.