Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.1994, Blaðsíða 2

Matarkarfan 1914
%
□ Magn
Verðmæti
Kornvörur Mjólkurvörur Kartöflur
Fiskur
Sykur Nýlenduvörur
Útgjöld heimilisins
4000/
3500
I JV
Skattar og
tryggingar
Menning
oþh.
Húsnæ&i Vinnukona Fæ&i Fatna&ur Ýmislegt
Alþingi samþykkti að veita háskólanum dýrt-
íðaruppbót á styrki handa stúdentum svo
þeir hrökkluðust ekki frá námi.
Það sem háskólaráðið gerði var að afla
upplýsinga um áætlaða árseyðslu á embætt-
ismannaheimili í Reykjavík árin 1914 og
1918, miðað við verðlag þess tíma (tafla
19), og sundurliða nákvæmlega áætlaða
matareyðslu á þessu heimili (tafla 2).
Embættismaðurinn hafði einungis 4.000
kr. í laun, a.m.k. borgaði hann tekjuskatt
af þeirri upphæð, þannig að annað hvort
hefur hann haft einhverjar auka sporslur eða
einfaldlega eytt um efni fram. Árið 1918
höfðu útgjöld heimilisins aukist í 8.229,99
kr. en launin ekkert hækkað, að vísu bætt-
ust við dýrtíðaruppbætur en af þeim borgaði
hann ekki skatt, og líklega hafa þær verið
um 600 kr.
Flestir prófessorar við háskólann höfðu
tæpar fjögur þúsund krónur í laun árið 1918,
dósentar nokkuð minna og nokkrir höfðu
einhveijar aukatekjur, þó einkum læknarnir,
en það taldi háskólaráðið ekki til góðs, „enda
ekki hollt aðalstarfinu að starfsmaðurinn
hafi mörg járn í eldinum í einu“.
Eins og fram kemur á töflunni um út-
gjöld heimilisins voru þau rúmar 4.300 kr.
árið 1914 en sami embættismaður „getur
ekki komist af með minna“ en 8.230 kr.
árið 1918, sem er nálægt því að vera tvöföld-
un. Dýrtíðin og skorturinn snerti fleiri en
háskólamenn og ríkisvaldið hafði farið þá
leið að borga embættismönnum sérstaka
dýrtíðaruppbót á laun. Þessi launauppbót var
þó það naumt skömmtuð að hún dugði eng-
an veginn, auk þess sem hún var „lækkuð
eftir því sem dýrtíðin svarf fastar að“.
Launamál ríkisins á þessum árum voru álíka
skipuleg og þau eru í dag en „lögmæld"
prófessorslaun voru 3.400 kr. og laun dós-
ents voru 2.800 kr. í rauninni voru sex pró-
fessorar með þessi laun, tveir voru með 1.000
krónum meira og einn með 400 krónum
minna og laun dósentanna voru álíka nálægt
„lögmældum“ Iaunum. í skýrslu háskólar-
áðsins segir: „Minna má á það í þessu sam-
bandi, að einn af prófessorunum hjer hefir
nú 6.000 kr. árslaun, og að þing og stjórn
hefir bætt 1.000 kr. við árslaun eins dósents-
ins, sem hafði 4.000 kr. laun undir. Geta
má þess og, að skrifstofustjórinn við lands-
verslunina, komungur maður, mun hafa eða
hafa haft rúm 6.000 kr. árslaun.“
Skrifstofustjórinn var Héðinn Valdimars-
son þá nýkominn frá námi í hagfræði við
Kaupmannahafnarháskóla. Nefna má að
laun vinnukonunnar, sem var á embætt-
ismannaheimilinu, var 130 kr. á ári 1914
og hækkaði i 200 kr. árið 1918 en gera má
ráð fyrir að það hafi verið bein laun og
fæði og húsnæði innifalið. Tímakaup hafnar-
verkamanna í Reykjavík var 35 aurar árið
1914 en hækkaði í 75 aura árið 1918 þann-
ig að laun þeirra hafa verið um helmingur
af launum háskólakennara, ef þeir hefðu
haft stöðuga vinnu allt árið sem ekki er lík-
legt.
III.
Nú voru kennarar háskólans ekki að fara
fram á nein ósköp eða vaða uppi með heimtu-
frekju heldur sýndu þeir fram á að nauðsyn-
legt væri að launa þá almennilega. Þeir bentu
m.a. á að „starfsmaður almennings á vænt-
anlega ekki síður en starfsmaður einátakl-
ings, heimtingu á viðunanlegum launum fyr-
ir viðunanlegt starf,“ og þar voru þeir ekki
einungis að benda á hvað laun tíðkuðust í
einkageiranum heldur einnig á launaskriðið
sem var á þessum tíma. Háskólamennirnir
töldu hóflegt að prófessorar fengju um 5.000
krónur og þau laun mundu hækka með aukn-
um starfsaldri í mest 7.000 krónur en dósent-
ar fengju nokkru lægri laun. Þessi laun voru
svipuð og æðstu embættismanna, t.d. háyfir-
dómara (þetta er fyrir daga Hæstaréttar),
skrifstofustjóra (sem nú heita ráðuneytis-
stjórar) og hagstofustjóra, en jafnfram benti
háskólaráðið á að ,jöfnuði muni naumast
verða komið á launamálið, fyrr en breytilegt
verðlag er látið ráða þeim. Með því eina
móti fæst sæmileg trygging fyrir því, að
starfsmenn þjóðarinnar fái þau kjör, sem
þeir þurfa til sæmilegrar framfærslu, og eigi
meira“.
Hér var í raun verið að fara fram á vísi-
tölubindingu launa og hvorki meira né minna,
þ.e. þeir gerðu ráð fyrir að þegar verðlag
lækkaði þá lækkuðu einnig launin, og verður
það varla talin frekja. En þessir vísu menn
vissu allt um breiðu bökin, válind veður,
erfiða tíma, bága stöðu ríkissjóð o.s.frv.,
þannig að þeir fóru einungis fram á fjórð-
ungs launahækkun, þótt allur tilkostnaður
hefði sannanlega hækkað um tæp 100%. Það
var sama hvemig sparað var endar náðu
ekki saman og þeir sem ekki áttu efnaða
að, höfðu einhveijar eignir sem gáfu tekjur
eða voru í aukavinnu á fullu urðu að taka
lán. Raunin var sú að fjölmargir embættis-
menn voru skuldum vafnir á þessum árum,
og dæmi em um embættismenn sem hættu
störfum vegna lélegra Iauna, enda hefur
launapólitíkin sjaldan verið raunsæ þegar
ríkisstarfsmenn eiga í hlut (eins og berlega
hefur komið í ljós á undanförnum misser-
um), og er þó síst verið að oflofa hluti ann-
arra.
Tafla 1.
Áætluð útgjöld embættismannaheimilis í
Reykjavík með 6 manns í heimili. Karlinn
var 45 ára, konan 38 ára og börnin 15, 10
og 7 ára, auk vinnukonu.
1. Ábyrgðargjöld (Ekkju- og sjálfsti-ygging,
sem voru lögboðnar ti’yggingar, og bruna-
trygging.) 389,40 kr.
2. - Blöð (Dagblað, vikublað, mánaðarblað og
myndablað.) 30 kr.
3. Bækur, tímarit og bókband. 90 kr.
4. Bæjargjöld (útsvar 3%) 120 kr.
5. Eldiviður (kol, mór, uppkveikja og suðu-
gas) 265 kr.
6. Fatnaður (Húsbóndi: 1 fatnaður og hluti
yfirhafna (vetrar-, sumar- og regnfrakka,
sem gert var ráð fyrir að entist í 5 ár nema
regnfrakkinn í 3 ár), nærfatnaður, 2 pör
sokkar, vettlingar, 6 flibbar, 3 handlín, 2
hálsbönd og 1 hattur. Samtals 260 kr. Hús-
móðir: 1 fatnaður, 1 yfirhöfn, hattur, nær-
föt, sokkaplögg og vettlingar. Samtals 175
kr. Börn: Fatnaðuf á 4 böfhj yfirhafnir og
regnföt á 3 börn en sokkaf, liasfföt, vettling-
ar og höfuðföt fyrir 4 börn. Samtals 375
kr. Verðlagið er miðað við árið 1918 en
ekki er gefíð upp verðlag 1914 en þessi lið-
ur hækkaði um rúm 100% milli áranna.) 400
kr.
7. Ferðalög (ein vagnferð í grenndina með
alla fjölskylduna) 25 kr.
8. Félög 25 kr.
9. Gjafir og guðsþakkir 90 kr.
10. Hjú (vinnukona) 130 kr.
11. Húshald (sjá nánari sundurliðun í töflu
2.) 1.414,66 kr.
12. Húsaleiga 600 kr.
13. Landsskattar (tekjuskattur 1,1%) 45 kr.
14. Ljósmeti (steinolía) 60 kr.
15. Læknir og lyf 70 kr.
16. Prests og kirkjugjöld (borgað fyrir 4)
12 kr.
17. Skemmtanir (Leikhús, samsöngur ofl.)
50 kr.
18. Skófatnaður (Handa hvoru hjónanna 1
stígvél, 2 sólanir og 1 skóhlífar. Handa
hveiju barni 2 stígvél og 3 sólanir) 115 kr.
19. Tóbak (Reyktóbak og vindlar) 74 kr.
20. Ýmislegt (í þessunl lið er talinn skóla-
kostnaður, sápa og annað til þvotta, rakst-
ur, klippingar, böð, sími, burðargjald, skó-
sverta og ofnsverta, viðhald og viðgerðir
húss og húsgagna o.fl.) 350 kr.
Samtals 4.355,06 kr.
Tafla 2.
Áætiuð matarneysla á ári á embættis-
mannaheimili í Reykjavík með 6 manns.
1. Rúgbrauð (3 kg) 420 stk.
2. Franskbrauð (500 g) 210 stk.
3. Rúgmjöl 12 kg
4. Hveiti 72 kg.
5. Hrísgijón 36 kg.
6. Sagógijón 6 kg.
7. Hafragtjón 84 kg.
8. Kartöflumjöl 6 kg.
9. Baunir, heilar 6 kg.
10. Kartöflur 300 kg.
11. Gulrófur 90 kg.
12. Kál (hvítkál) 24 kg.
13. Þurrkaðir ávextir (t.d. epli) 6 kg.
14. Rúsínur 9 kg.
15. Sveskjur 9 kg.
16. Melis, höggvin 90 kg.
17. Strausykur 60 kg.
18. Púðursykur 30 kg.
19. Kaffi, óbrent 6 kg.
20. Kaffi, brennt 18 kg.
21. Kaffibætir 12 kg.
22. Te 3 kg.
23. Súkkulaði 3 kg.
24. Kakaó 6 kg.
25. Smjör, íslenskt 60 kg.
26. Smjörlíki 60 kg.
27. Tólg 24 kg.
28. Nýmjólk 900 1.
29. Mysuostur 12 kg.
30. Mjólkurostur 12 kg.
31. Egg 12 kg.
32. Nautakjöt 30 kg.
33. Kindakjöt, nýtt 90 kg.
34. Kindakjöt, saltað 210 kg.
35. Kindakjöt, reykt 24 kg.
36. Fiskur, nýr 360 kg.
37. Saltfiskur, þorskur 60 kg.
38. Trosfiskur 60 kg.
39. Matarsalt 12 kg.
40. Ýmislegt (Hér var talið til krydd, sæt
saft, laukur, ávextir ofl. sem samanlagt
kostuðu álíka og saltaða kindakjötið, sem
var dýrasti einstaki liðurinn að nýmjólkinni
frátalinni.)
Höfundur er sagnfræöingur.
TRAUSTI
GUNNARSSON
Heimþrá
Þið vindar sem farið svo víða
um veglausan himingeim,
viljið þið kærustu kveðju
koma norður og heim.
Heilsið þið heiðarvötnum,
holtum og laufgaðri grein,
grjótrinda og giljadrögum,
gælið við sérhvern stein.
Já berið þið öllu kærustu
kveðju
er komið þið norður og heim.
Um æskulandið mitt Ijósa
leikið þið vært og rótt.
Strjúkið þið hlýjum höndum
heiðina mína í nótt.
Andið um vík og vogá.
vékið þið áífá í hól.
Heilsið þið strönd og hafi,
heilsið þið Tindastól.
Vindar sem farið svo víða
um veglausan himingeim,
hvíslið að moldinni kæru
að ég komi að endingu heim.
Flótta-
maður
Gola hrá af heiðum
heitum svalar vanga.
Þung er í fjallafaðmi
flóttamannsins ganga.
Nú leiftra norðurljósin
en náköld birtan er.
Þeir munu fljótt mig finna
sem fara á eftir mér.
Já, loks skín Ijós af himni
en lítill er það styrkur.
í það eina sinni
er ég bað um myrkur.
Ég gleymi
þér aldrei
Miðnætti í maí
meðfram sjónum við gengum
saman tvö ein.
Augu þín blá eins og hafið
brostu við mér
björt og hrein.
Hafgolan lék í hári þínu
hlý og rök
eins og varir þínar
ég varlega snerti þær.
Fann hvað algleymi er.
Allt skipti engu máli
af því þú varst hjá mér.
Ég gæti aldrei gleymt þér
get það hvorki, né vil
sál mín er full af þakklæti yfir
að þú skulir vera til.
Ástin er fegurst í fjarlægð
það er fallegt að sakna og þrá.
Mig dreymir oft Ijósu lokkana
þína
og augun þín yndisblá.
Höfundur er Skagfirðingur og starfar í leik-
húsi.
2