Lesbók Morgunblaðsins - 11.02.1995, Qupperneq 7

V ísindi og siðferði
eitthvað á þá leið, að hann hefði aðeins
rennt augum yfir bók Barða um höfund
Njálu í eitt sinn og hygðist ekki gera það
aftur. Hann hefði engan áhuga á kenning-
um Barða.
Mér þóttu viðbrögð Jóns Böðvarssonar
dæmigerð fyrir íslenskan fræðing í forn-
bókmenntum okkar, en það er eins og af
þeirra hálfu sé algjör bannhelgi á því að
nefna verk Barða Guðmundsson á prenti
eða annars staðar og virðist nánast sem
innrætt trúaratriði.
Mér varð þá að orði, að það væri skoðun
mín, að það yrði ekki fyrr en á næstu öld,
að sérfræðingar myndu verða sannfærðari
um að Þorvarður Þórarinsson væri höfund-
ur Njálu, eins og að Snorri Sturluson væri
höfundur Egilssögu, þegar þeir væru allir
dauðir, sem væru staðnaðir í vantrú sinni
á kenningar Barða.
40 ÁRA GÖMUL RÖNG UMSÖGN
Nú þegar það brást að Jón Böðvarsson
tæki kenningar Barða til meðferðar og 40
ár eru liðin frá því að hin neikvæða umfjöll-
un um skoðanir Barða birtist í hinni vold-
ugu útgáfu Fornritafélagsins og enginn
hafði tekið gagnrýni dr. Einars Ólafs til
alvarlegrar meðferðar nema Stefán Péturs-
son, þótti mér tími til kominn að gagnrýni
dr. Einars Ólafs yrði athuguð nánar og er
það aðal- tilgangur skrifa þessara.
ÓRÖKSTUDDAR AÐFINNSLUR
Þess skal fyrst getið að á bls. LXXXV
í útgáfu Fomritafélagsins segir dr. Einar
Ólafur um athugasemdir sínar: „Ég hef
talið heppilegt að gefa nokkuð vandlega
tilvísanir í athugasemdunum neðanmáls
við textann.“ Á þann hátt birtast athuga-
semdir dr. Einars Ólafs við sitt- hvað í
sögunni, en eru teknar saman að nokkru
leyti í formálanum.
Dr. Einar Ólafur helgar skoðunum Barða
tvær blaðsíður í formálanum og eru það
þrjú atriði, sem að dómi hans valda því,
að kenning Barða um Þorvarð sem höfund
Njálu fái ekki staðist. Þau eru í meginatrið-
um sem segir hér á eftir:
Þrjár Hæpnar ábendingar
Á bls. CX segir dr. Einar Ólafur:
1. „Auðsætt má vera að Þorvarður
hefur verið þaulkunnugur í Rangár-
þingi. - Aftur á móti eru miklar staðvill-
ur í Njálu úr þessari sýslu, hvenær sem
nokkuð er komið út af alþingisleiðinni,
og jafnvel þar er höfundur ekki gagn-
kunnugur“.
2. Þorvarður fór til Noregs oft og
mörgum sinnum — má gera sér í hugar-
lund, að hann hafi verið víða í Noregi
og verið þar mjög vel kunnugur. Hins
vegar hefur höfundur Njálu verið þar
ókunnugur.“
3. „Hann (Þorvarður) hefur hlotið að
vera nyög svo lögfróður maður. Höf-
undur Njálu hefur haft áhuga á lögum,
en það væri fjarri sanni að telja, að
hann hafi verið mjög lögfróður".
Síðan segir dr. Einar Olafur: „Niður-
staða þessara athugana er sú, að Þor-
varður Þórarinsson hefur ekki skrifað
Njálu“.
Niðurlag í næstu Lesbók.
Eftir ATLA HARÐARSON
Árið 1992 kom úr bók eftir Ólaf Halldórsson
sem heitir Uppruni ogþróun mannsins. Þetta
er fróðleg bók og skemmtileg. í henni segir
frá öpum og öðrum prímötum, fomum bein-
um úr suðuröpum og reismönnum, kenning-
um um hvers vegna menn em hárlausir,
hvers vegna bæði augun í þeim vísa fram
og hvemig hugur okkar og hönd mótaðist
í aldanna rás.
Á blaðsíðu 17 í bókinni segir frá ýmsum
hæpnum ályktunum sem menn hafa dregið
af þróunarkenningu Darwins. Ólafur nefnir
að sumir hafi álitið hana renna stoðum und-
ir þjóðemishyggju, aðrir talið hana sýna að
mannlífið sé tilgangslaust og enn aðrir litið
á hana sem sönnun fýrir tilveru guðs. Síðan
segir hann:
„Þau dæmi sem hér hafa verið nefnd um
„túlkanir" á þróunarkenningunni, sem og
árásir á þróunarkenninguna á grundvelli
þeirra, em ekki annað en vangaveltur byggð-
ar á misskilningi. Þróunarkenning Darwins
hefur í raun ekkert til málanna að leggja
varðandi til dæmis siðferði eða trúarbögð
fremur en aðrar vísindakenningar.“
Flestir geta tekið undir með Ólafí að
vangaveltur um að þróunarkenningin sanni
að guð sé til eða að lífið sé tilgangslaust
em byggðar á misskilningi. En gengur hann
ekki of langt þegar hann segir að vísinda-
kenningar hafi ekkert til málanna að leggja
varðandi siðferði eða trúarbrögð?
Kenningar svipaðar þessari sem Ólafur
heldur fram vom vinsælar meðal heimspek-
inga á fyrri hluta aldarinnar. Þá hafði rök-
fræðileg raunhyggja (logical positivism) mik-
il áhrif og samkvæmt kenningum flestra
heimspekinga af þeim skóla em siðferðleg
viðhorf hvorki sönn né ósönn, engar stað-
reyndir til um gott og illt eða rétt og rangt
og ekkert röklegt samband milli þekkingar
og siðferðis. Þeir töldu yfirleitt að gildismat
manns og siðadómar lýsi eða tjái ótta hans
og vonir, langanir og þrár en ekki vitneskju
hans um staðreyndir. Vísindin kváðu hins
vegar snúast um staðreyndir, um það hvern-
ig heimurinn er í raun og vem.
Kenningar í þessum dúr birtust í ýmsum
myndum í ritum heimspekinga á fyrri hluta
þessarar aldar. Meðal raunhyggjumanna sem
héldu þeim fram, a.m.k. á tímabili, má nefna
Englendingana Bertrand Russell (1872-
1970) og Alfred Ayer (1910-1989), Áustur-
ríkismanninn Ludwig Wittgenstein (1889-
1951) og Þjóðveijann Rudolf Carnap (1891-
1970). Svipaðra viðhorfa gætti meðal fran-
skra heimspekinga sem aðhylltust tilvem-
stefnu (existentialisma) eins og Jean-Paul
Sartre (1905-1980) og Albert Camus (1913-
1960). Þessar kenningar eiga sér töluverða
forsögu. Það má t.d. lesa þær milli línanna
í ritum nokkurra siðfræðinga á 18. öld eins
og t.d. Bretanna David Hume (1711-1776)
og Francis Hutcheson (1694-1746).
Kenningin, sem Ólafur tæpir á, dregur
mjög dám af heimspekikenningum sem nutu
vinsælda á fyrri hluta aldarinnar. Þetta er
svo sem ekkert undarlegt því oft er heim-
speki gærdagsins ’heilbrigð skynsemi’ dags-
ins í dag. Rökfræðileg raunhyggja hefur t.d.
enn þann dag í dag veruleg áhrif á hugsunar-
hátt og aðferðir margra vísindamanna.
Þessar leifar af rökfræðilegri raunhyggju
em ef til vill hluti af einhvers konar vopna-
hlésskilmálum milli trúarbragða og siðfræði
annars vegar og vísinda hins vegar. Trúarleg
og siðferðileg viðhorf fá að vera í friði fyrir
veraleikanum sem vísindin rannsaka og vís-
indamenn sleppa við áhyggjur af að kenning-
ar þeirra hrófli við því gildismati og þeirri
hugmyndafræði sem heldur samfélaginu
saman. En hvaða sögulegar og félagsfræði-
legar ástæður sem kunna að vera fyrir vin-
sældum kenningarinnar um aðskilnað vís-
inda og siðferðis hljótum við að spyija hvort
þessi kenning sé sönn eða ósönn.
Greinamar sem mynda þekkingu okkar,
skoðanir og viðhorf tengjast saman á ýmsa
vegu. Eðlisfræðin er til dæmis nátengd
stærðfræði, stjömufræði, veðurfræði, efna-
fræði og mörgum öðrum greinum. Efnafræð-
in tengist svo á ýmsan hátt við jarðfræði,
líffræði og fleiri greinar. Líffræðin er ná-
tengd læknisfræði, sálfræði og mannfræði.
Sálfræðin og mannfræðin tengjast svo ótal
öðmm greinum mannvísinda, þar á meðal
félagsfræði, sagnfræði, bókmenntafræði og
guðfræði. Þetta þýðir að uppgötvun sem er
gerð í einni vísindagrein getur kallað á end-
urskoðun á kenningum og viðhorfum í ann-
arri grein. Sem dæmi um þetta má nefna
að uppgötvanir í stærðfræði og eðlisfræði
sem vom gerðar á fyrri hluta þessarar aldar
leiddu til þess að til varð ný fræðigrein, tölvu-
fræðin. Tölvufræði hefur síðan haft marg-
háttuð áhrif á sálfræði og málvísindi og
þaðan hafa áhrif hennar borist inn á vett-
vang annarra mannvísinda. Nýjar uppgöt-
vanir í stærðfræði geta sem sagt kallað á
endurskoðun á kenningum í félagsvísindum
og eins geta nýjungar í jafn óskyldum grein-
um og sálfræði eða sögu haft áhrif á rann-
sóknaraðferðir og kenningasmíð í stærð-
fræði.
Flestir heimspekingar sem fjalla um þekk-
ingarfræði nú á dögum leggja áherslu á að
þekking manna, skoðanir og viðhorf myndi
eina allsheijar flókabendu þannig að sé kippt
í einn spotta fari allt á hreyfingu. í sam-
ræmi við þetta telja margir þeirra að trúar-
leg og siðferðileg viðhorf tengist vísinda-
legri þekkingu á ótal vegu. Þetta virðist
hreint ekki ósennilegt. Sem dæmi má taka
að líffræðileg og sálfræðileg rök sýna að
allt mannkynið myndar eina tegund og mun-
ur á kynþáttum er lítill miðað við einstakl-
ingsmun innan hvers kynþáttar. Þessi líf-
fræðilegu og sálfræðilegu rök kippa fótunum
undan ýmsum gerðum kynþáttafordóma og
hafa þannig siðferðilegar afleiðingar. Þróun-
arkenningin kveður á um að öll fremdardýr
(prímatar), þ. á m. menn og apar, eigi sér
sameiginlegan forföður sem var uppi fyrir
milljónum ára. Þessi kenning stangast á við
bókstaflegan skilning á sköpunarsögu Gamla
testamentisins og hefur orðið til þess að flest-
ir kristnir söfnuðir hafa endurskoðað ýmis
atriði í túlkun sinni á Biblíunni.
Er þá ekkert sannleikskorn í kenningunni
um aðskilnað vísinda og siðferðis sem Olafur
Halldórsson og margir aðrir raunvísinda-
menn hafa þegið í arf frá heimspeki önd-
verðrar 20. aldar? Siðferði og siðareglur era
til þess að menn geti lifað saman í friði og
haft það gott. Vísindi, eins og t.d. líffræði,
læknisfræði, hagfræði, sálfræði, félagsfræði
og lögfræði geta sagt okkur ýmislegt um
hvemig helst megi nálgast þessi markmið.
Með þessu móti geta vísindin haft áhrif á
siðferði fólks og hugmyndir um hvað er til
góðs og hvað er til ills, hvaða siðareglur
borgar sig að halda í heiðri og hveijum ber
að hafna. En engin vísindi geta sýnt fram
á að það sé æskilegt að menn lifi saman í
friði og hafí það gott.
Til þess að vísindin geti haft eitthvað að
segja um siðferðisefni þurfa markmið sið-
ferðisins að vera fyrirframgefín. En engin
vísindi og engin rök geta sýnt að þessi mark-
mið séu skynsamleg eða réttmæt. Kenningin
um aðskilnað vísinda og siðferðis kann því
að vera rétt að því leyti að fmmforsendur
siðferðisins verði hvorki studdar né hraktar
með vísindalegum rökum. En um leið og
þessar fmmforsendur em gefnar tengjast
siðferði og vísindi saman á ótal vegu.
Ef einhver álítur að það sé betra að mann-
kynið deyi út en að það haldi áfram að vera
til og vill þess vegna koma af stað styrjöld-
um og hörmungum þá verður skoðun hans
ekki hrakin með því að benda á staðreyndir
eða þylja vísindaleg rök.
Sú skoðun að það sé betra að mannkynið
haldi áfram að vera til verður heldur ekki
studd neinum rökum. Hins vegar getur þró-
unarkenningin ef til vill útskýrt hvers vegna
menn telja lífið dýrmætt því viðleitni til að
veija sitt eigið líf og skyldmenna sinna eyk-
ur líkurnar á að eignast marga afkomendur.
Tilfínningalíf manna og gildismat hefur
væntanlega mótast af náttúruvali rétt eins
og önnur einkenni lifandi vera. Vísindi af
því tagi sem fjallað er um í bókinni um
uppmna og þróun mannsins geta sem sagt
bæði haft ýmisleg áhrif á siðferði fólks og
útskýrt að nokkru leyti hvers vegna siðir
okkar og lífshættir eru svona en ekki ein-
hvern veginn öðra vísi.
Höfundur er heimspekingur og kennari á Akra-
nesi.
NILS FERLIN
Við Ganges
Guðmundur Arnf innsson þýddi
Þrjár heilagar undu hjá eldi
ölmusur Guðs að kveídi
á Indlandi, viskunnar veldi,
þær vöktu á Gangesar strönd.
Ráðgátur lífsins þær ræddu
og rökvísi mál sitt gæddu;
en fullmánans geislar flæddu
og féllu á enni og hönd.
— Við hremmingar þolum og hrjá-
um
og hrópum í tómið: ég er!
Við aumasta úrhrakið sjáum,
sem ákallar Guð: ég er hér!
Hver hrópandi hátóna magnar
og hyggur, að kvíðann það slævi,
þó angistin yfirgnæfi
— ein ölmusan mælir og þagnar.
Sannaðu, bróðir minn, bara,
að bænirnar máttu spara.
Guð mun ei gegna þér.
Kveinstöfum seint mun hann
svara,
því sálaður löngu hann er
— kvað önnur — Við árinnar suð
á eldinn sú þriðja bætti:
— Fyrst Drottinn er dauður, þá
ætti
Dauðinn að vera Guð.
GUÐJÓN SVEINSSON
Sorg
hégómans
Sorg heimsins
beinist að skeinum páfans
ekki hungri
Bihacbúa
Sorg heimsins
beinist að
óskilgreindum
hvalaofsóknum
ekki barnamorðum
í Bosníu.
Sorg heimsins
beinist að
hégóma.
Höfundur býr á Breiðdalsvík.
ANNA S. BJÖRNSDÓTTIR
í upphafi
Það blása engir lúðrar
þótt strengur þinn titri
og vefurinn verði gullinn
sem sólstafur við himinboga.
Er strengurinn slitnar
og fáeinir syrgjendur ganga
auðmjúkum skrefum
mót eigin endalokum
er engan lúðrasöng að heyra
og blóðið rennur rautt í sporin.
En ef til vill
má heyra lágværan lúðraþyt
fyrir handan
og litlir englar
blása blíðlega
handan alls sem skilið verður
í hjartanu brostna
og vefurinn fer aftur að glitra
strengur að titra.
Höfundur er Ijóðskáld í Reykjavík og hefur
gefið út fjórar Ijóðabækur.
Nils Ferlin var sænskt Ijóðskáld, fæddur 1898 og lést 1961.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11. FEBRÚAR 1995 7