Lesbók Morgunblaðsins - 17.06.1995, Blaðsíða 2

„Friðarsókn“
íslenskra
nafna á 19. öld
Eftir GÍSLA JÓNSSON
Þekkt 19. aldar kona úr Reykjavík, Málfríður Sveinsdóttir, frammistöðu-
stúlka í Klúbbnum og þótti kvenna fríðust eins og þessi mynd Auguste
Mayers frá 1836 ber með sér.
Nafnliðurinn frið, freð, f(ríð) er
afar algengur í germönskum
málum, sbr. Friðrik, Gottfreð,
Sigríður, enda hefur þetta góða
merkingu. Skýrendur eru á einu máli um
að liðurinn tákni allt frá ást og fríðleika
til friðar og vemdar. Assar Janzén heldur
að vemdarmerkingin sé upphaflegust"
í fomensku merkir sögnin friðian að
vemda, og miðháþýska sögnin vriden
=semja frið; girða um; gotn.ga-Friþon =
sætta. Óþarfi er að skýra fyrir íslendingum
orðin friður og fríður, en minna má á að
sögnin að frjá<fría merkir að elska, og af
henni er komið orðið frændi. Aragrúi orða
er af sömu rót, svo sem Frigg, friðill og
frilla. Ekki fer á milli mála að merking
þeirra nafnliða, er gat í upphafi, er harla
fýsileg.
í þessari ritsmíð er látið við nema að
fjalla um þau nöfn íslenskra manna sem
hefjast á Frið. Þrátt fyrir hina góðu merk-
ingu voru þau lengi vel fá og fáborin. Slepp-
um því að líta í Landnámu, en þau „friðar-
nöfn“ (hér eftir sleppt gæsalöppum um
þetta orð og önnur slík) sem þar koma
fyrir festu fæst rætur hérlendis. I Sturl-
ungu er nefndur einn einasti Islendingur
sem friðarnafn ber: Friðgerður Hyrnings-
dóttir, og mun eiga sér fáar alnöfnur. Hún
var langamma Þorgils Oddasonar á Staðar-
hóli í Saurbæ, þess er dýran fingur hjó af
Hafliða Mássyni á Breiðabólsstað í Vestur-
hópi. Nafnið Friðgerður hefur lifað til
okkar daga.
Þessu næst er það manntalið fræga frá
1703. Þar eru aðeins þrjú friðarnöfn: Frið-
rik (3), Friðgerður (5) og Friðsemd (1).
Þessi nöfn voru sunnanlands og vestan,
utan ein Friðgerður var í Skagafirði.
Líður nú tæp öld og hún vond, og er
aftur talinn allur landsins lýður 1801. Þá
koma fyrir: Friðbert (1), Friðbjörg (4),
Friðfinna (3), Friðfinnur (12), Friðgerð-
ur (4), Friðlaug (1), Friðleifur (3), Frið-
rik (25), Friðrika (1; síðara nafn; hugsan-
lega útlend) og Friðsemd (3).
Nú skulum við staldra aðeins við þessi
nöfn, áður en lengra er haldið _og friðar-
sókn 19. aldar í nafngiftum íslendinga
hefst.
Friðbert sýnist vera tökunafn úr þýsku
Friedbert sem er gamalt karlheiti í Þýska-
landi. íslensk gerð ætti að vera Friðbjart-
ur. Nokkrar hliðstæður höfum við fyrr og
síðar, svo sem Albert og Engilbert. Elsti
Friðbert hérlendis, sem öruggar heimildir
eru um, var Pétursson, 13 ára á Hrapps-
stöðum í Víðidal í Húnaþingi 1801. Síðan
færist þetta nafn til Vestfjarða.
Friðbjörg var aðeins á Norðurlandi
1801, elst Friðbjörg Bergþórsdóttir, 53
ára, Stóra-Eyrarlandi í Hrafnagilshreppi.
Friðflnnur er norðlensk samsetning.
Af þeim tólf, er svo hétu 1801, voru ellefu
í Eyjafjarðar- og Þingeyjarsýslum, einn
Ámesingur og sá aðeins fjögurra ára. Elsti
Friðfinnur var Jónsson, 37 ára, í Ytra-Dals-
gerði í Saurbæjarhreppi í Eyjafirði.
Ekki miklu síðar en Norðlendingar
bjuggu til nafnið Friðfinnur, smíðuðu þeir
samsvarandi kvengerð: Friðfinna. Þrjár
konur á austanverðu Norðurlandi hétu svo
1801, miklu elst Friðfinna Jósefsdóttir,
tvítug á Munkaþverá í Eyjafirði.
Friðgerðum hafði fækkað um eina frá
1703, voru nú fjórar og allar í ísafjarðar-
sýslu. Sást í því það sem verða vildi um
það nafn á öldinni.
Þeir fyrir vestan höfðu þá fyrir nokkru
sett saman nýnefnið Friðlaug. Árið 1801
hét þessu nafni ein íslensk kona, Friðlaug
Ingimundardóttir, 41 árs, á Garðsstöðum
í Ögursókn. Þetta nafn hefur átt mjög erf-
itt uppdráttar og hvarf áratugum saman.
Fomfrægt er úr dönskum konungaætt-
um nafnið Friðleifur. Það hafði nú loks
verið gert skírnarnafn sveina á Islandi.
Þrír vom á landinu 1801, tveir Eyfirðingar
og einn Þingeyingur, langelstur Friðleifur
Bergþórsson í Ytra-Krossanesi við Eyja-
fjörð, 52 ára, bróðir Friðbjargar á Eyrar-
landi.
Friðrikar voru nú orðnir mun fleiri en
áður, eða 82 alls, þar af hétu svo þrír síð-
ara nafni. Vera má að Danakonungur hafí
haft hér einhver áhrif. Nafninu var nokkuð
dreift um landið, nema hvað það var ekki
haft í Skaftafells-, Rangárvalla- og Árnes-
sýslum, né heldur Vestmannaeyjum. Sýnd-
ist hér sem í mörgu öðru að Sunnlendingar
vora seinir til og tregir að taka við erlend-
um nafnsiðum.
Aftur á móti höfðu Árnesingar tekið við
nafninu Friðsemd; voru nú tvær í Árnes-
þingi, en ein sem fyrr á upphafssvæðinu í
Kjósarsýslu.
Allsheijarmanntali 1816 er sleppt hér,
enda er það ekki varðveitt heilt og auk
heldur ekki tekið nákvæmlega það ár í
öllum sóknum.
Fremur gott árferði var framan af 19.
öld, óg hafði fólki og nöfnum fjölgað til
muna, er næsta allsheijarmanntal var tek-
ið 1845. Og nú var friðarsóknin hafin.
Ekkert friðamafn frá 1801 hafði týnst
nema Friðlaug. Annars er best að sjá stöð-
una með nafnaromsu og tölum í sviga:
Friðbergur (3), Friðbjörg (18), Frið-
björn (31;1 síðara nafn), Friðbjört (1),
Friðfinna (4), Friðfinnur (43), Friðgeir
(3), Friðgerður (10), Friðjóna (1), Frið-
jón (1), Friðlaugur (1), Friðleifur (4),
Friðmundur (2), Friðný (1), Friðrik (179;
þar af 17 síðara nafn), Friðrik(k)a (55;
þar af 24 síðara nafn), Friðsemd (5).
Þá má geta þess, að á Ey í Breiðabóls-
staðarsókn í Fljótshlíð fæddist 1825 sveinn
er skírður var Friðgjarn. Sá var Ólafsson
og varð mjög skammlífur, bræður hans
hétu Dygðrækir og Frómráður, fæddir
1826 og 1827. Enginn þessara albræðra
náði nema eins til tveggja ára aldri.
Lítum svo aðeins nánar á nokkur friðar-
nöfn 1845.
Af Friðbjörgunum 18 voru 12 í Þingeyj-
arsýslu. Friðbjörn nálgaðist að vera tísku-
nafn á Norðurlandi. Þeir vora þar allir inn-
an við tvítugt, en elstur var hins vegar
Austfirðingurinn Friðbjöm Guðmundsson
22 ára, Firði í Seyðisfirði, en móðir hans
var Þingeyingur.
Friðfinnur var nú haft að skírnamafni
víða um land, en af 43 alls voru 12 Þingey-
ingar, níu Eyfírðingar og sjö í Múlasýslum.
Fornsagnanafnið Friðgeir (svo heitir
Norðmaður í Egils sögu) hafði nú verið
tekið upp hérlendis og var elstur Friðgeir
Ámason, 18 ára, Stóra-Mörk í Bólsstaðar-
hlíðarsókn.
Af Friðgerðunum tíu vora níu í ísa-
fjarðarsýslu og ein í Skagafirði, fædd í
Fljótum.
Nú var til orðinn fyrsti Friðjón á ís-
landi, sem ég hef öraggar heimildir um:
Friðjón Jónsson, sjö ára á Hafralæk í Suð-
ur-Þingeyjarsýslu. Nafn þetta átti mikla
framtíð fyrir sér, og austur í Öxarfirði var
eins árs mær, Friðjóna Friðfinnsdóttir í
Skógum, en hún hefur sárafáar nöfnur
eignast.
Víkur nú sögunni aftur til Hafralækjar.
Þar bjuggu 1845 Hólmfríður Indriðadóttir
43 ára og Jón Jónsson 45 ára. Þau áttu
þá sjö börn á lífi, og vel þess virði að sjá
hvað þau hétu:
1) Friðbjörn 13 ára.
2) íViðbjörg 11 ára.
3) Friðjón 7 ára (áður nefndur).
4) Friðlaugur 6 ára.
5) Hernit 4 ára.
6) Friðfinnur 3 ára.
7) Hólmfríður 1 árs.
Allt era þetta friðarnöfn nema Hemit,
en það nafn stingur svo rækilega í stúf
við hin, að það merkir vígfús maður, stríðs-
kappi. Hann hefði sem best mátt heita
Sigfús eða Vigfús. (Skyldi Bergur á Hofsá
í Svarfaðardal hafa vitað hvað Hernit
merkti, þegar hann lét son sinn heita Sigf-
ús Hernit?)
Friðlaugur á Hafralæk áðurnefndur er
líklega fyrstur síns nafns hérlendis. Nafnið
náði sér lítillega á strik í Þingeyjarsýslu
og á örfáum öðram. stöðum, en hefur alla
tíð verið mjög fátítt.
Austur í Skaftafellssýslu tóku menn upp
kvenmyndina Friðleif, sjá áður Friðleifur.
Árið 1845 var fimm ára gömul Friðleif
Jónsdóttir, Vik í Skaftafellssókn. Nafnið
hefur lifað til okkar daga með mestu naum-
indum.
Friðmundur er fomnorræn samsetning,
bregður fyrir í Landnámu og fornum sög-
um. Ekki sjást þess síðan merki hér á landi
fyrr en á 19. öld, og 1845 voru aðeins
tveir, annar í Gullbringusýslu þrítugur,
hinn ársgamall Þingeyingur.
Á Núpi í Öxarfirði vora hjón að nafni
Friðrik og Guðný.
Nöfn þeirra voru tengd saman í ný-
nefninu Friðný. Árið 1845 var Friðný
Friðriksdóttir 12 ára á Núpi. Nafnið náði
sér síðar vel á strik í Þingeyjarsýslu og
hefur sótt í sig veðrið síðari árin.
Eins og áður var fram komið, hafði nafn-
ið Friðrik hlotið stóraukna útbreiðslu, en
mest var þetta í ísafjarðarsýslu og Eyja-
fjarðarsýslu, og Þingeyjarsýsla fylgdi fast
á eftir.
Sókn Friðrik(k)u var líka geysilega
hröð, og flestar voru þær á austanverðu
Norðurlandi er svo hétu. Erlend áhrif lýsa
sér þarna ekki hvað síst í því, að í 24
dæmum var Friðrik(k)a síðara nafn af
tveimur.
Friðsemd var enn einskorðað við Suð-
vesturland. Þær voru nú orðnar fimm, tvær
í Ámessýslu, tvær í Kjósarsýslu og ein í
Reykjavík.
Og þetta er enn sem komið er síðasta
friðarnafnið í stafrófsröðinni.
Nú ætla ég aðeins að taka tíu ára bil
og sjá hvort eitthvað hefur bæst við friðar-
nöfnin 1855, eða hvort áberandi breytingar
hafa orðið á þeirp sem fyrir vora:
Friðbjörg er enn í sókn, nú 27, þar af
14 í Þingeyjarsýslu.
Friðlína er ný samsetning, ein á Snæ-
fellsnesi, og hvergi annarstaðar. Og einn
Friðsteinn er á landinu, Þingeyingur.
Þetta eru varla teljandi breytingar. Frið-
semd er enn í sókn, en allar konur, sem
það nafn bera, era í Árnesþingi eða í Gull-
bringu- og Kjósarsýslu.
Þægilegar prentaðar heimildir um nafn-
giftir það sem eftir er 19. aldar era ekki
til. En greina má eitt og annað sem hér
verður tínt til svo sem af tilviljun, fram til
ársins 1910. Mikill hluti fólks, sem þá var
uppi, er auðvitað fæddur á 19. öld.
Friðborgir vora orðnar fimm 1910,
flestar vestanlands. Friðdóra var á skrá
1870, en hefur verið fátítt Friðgeir var í
mikilli sókn á síðasta hluta 19. aldar, og
1910 vora 41, þar af 12 fæddir í Þingeyjar-
sýslu og tíu í Isafjarðarsýslu. Athugandi
er að í prentaða manntalinu 1910 eru tölur
miðaðar við fæðingarstað, ekki dvalarstað
eins og í eldri prentuðum manntölum. Frið-
gerður hafði líka verið í verulegri sókn,
og vora 17 af 22 fæddar í ísafjarðarsýslu
einni. Friðjón hafði stórum meiri út-
breiðslu en fyrr, einkum vora Þingeyingar
duglegir að skíra sveina þessu nafni.
Karlmannsnafnið Friðlund varð til í
Vestur-Húnavatnssýslu. Friðlund Jónsson
fæddist 1863 á Litlu-Þverá. Og nú vora
komnar Friðmeyjar, níu alls 1910, fæddar
sunnan og vestan. Fredmoy er til í Nor-
egi, en ekki fornt. Friðrik var í mikilli
sókn og Friðrik(k)a í enn meiri. Þær voru
nú orðnar 174 árið 1910, 33 fæddar Þin-
geyingar, 26 Eyfirðingar og 24 Isfirðing-
ar. Og ekki bilaði Friðsemd. Konur, er svo
hétu, voru orðnar 19 árið 1910, níu þeirra
fæddar í Ámessýslu. Nafnið var enn ekki
til norðanlands og austan. Aftur á móti
höfðu Norðlendingar búið til karlmanns-
nafnið Friðvin og vora sex 1910.
Og svo var nýtt nafn sem rekja má til
bókmenntanna. Enginn var Friðþjófur á
íslandi 1855, en þeir vora orðnir 24 árið
1910. Naumast er að efa að þýðing sr.
Matthíasar Jochumssonar á Friðþjófssögu
Tegnérs hafi valdið þessari sveiflu.
Hér á eftir verður reynt að sýna í töflu
hversu friðarnöfnum fjölgaði á íslandi,
einkum á 19. öld. Þá verður jafnframt reynt
að skipta þessum nöfnum eftir landsijórð-
ungum, en sá galli er á því, að í úrvinnslu
manntalanna frá 1801 og 1845 er þessum
nöfnum, ef síðari nöfn vora, ekki skipt á
sýslur. Ennfremur skal ítrekað að í öllum
skýrslum, sem notaðar eru, miðast nafna-
íjöldi við dvalarstað, nema árið 1910, þá
við fæðingarstað. En hann segir líka sína
sögu.
Aldrei var svo mikill munur friðarnafna
eftir kynjum, að um slíkt þyki ástæða að
fjalla.
"„i personnavn sannolikt ursprungligcn í betydelscn
skydd“. (Pcrsonnavn, bls. 72).
Ivitnað rit: Nordisk kultur. Personnavn, útg. og aðal-
hötundur Assar Janzén, Osló 1948.
Höfundur er fyrrverandi menntaskólakennari
á Akureyri.
2