Lesbók Morgunblaðsins - 17.06.1995, Page 8

Steinar undir
Eyjaijöllum
- Bær í þjóðbraut
ann 29. maí 1895 voru gefin saman í Eyvindar-
hólakirkju af séra Jes A. Gíslasyni, Torfhildur
Guðnadóttir og Eyjólfur Halldórsson, sem þá
hófu búskap í Steinum. 1903 fluttu þau bæ
sinn austur í hlíðina og nefndu Hvoltungu.
Minnst er ábúenda í
Hvoltungu, sem er einn
af Steinabæjunum, og
riíjuð upp kynni af fólki
sem þar bjó á fyrri hluta
aldarinnar.
Eftir FRIÐRIK
JÖRGENSEN
1922 reistu þau enn nýjan bæ skammt frá,
og þar var búið til 1960.
Er Torfhildur og Eyjólfur hófu búskap í
Steinum voru þar sex búendur og samtals
35 manns. Hjá þeim í húsi voru níu manns,
þau hjónin, dóttir Torfhildar sem hún eign-
aðist fyrir hjónaband, Ásta Jónsdóttir þá
þriggja ára (fædd 1892), tveir vinnumenn
og tvær vinnukonur og tvö ung böm. Þetta
var mannmargt samfélag, líktist helst litlu
þorpi. í Steinum fæddust þeim hjónum fjór-
ar dætur, Marta f. 1898, Ragnheiður f.
1899, Sigríður f. 1901 og Þóra f. 1903, en
í Hvoltungu fæddist síðan Anna f. 1905 og
síðast Ragnar f. 1910. Þau ólu því upp í
Steinum og Hvoltungu sjö börn sín, auk
þess ólu þau upp sem sína eigin syni, tvo
drengi, Geir Tryggvason f. 1917 er síðar
varð bóndi í Hvoltungu til 1994, og undirrit-
aðan, Friðrik Jörgensen f. 1922. Það var
einmitt á árinu 1922, er nýi bærinn var
byggður, sem ég kom inn í þetta góða sam-
félag, þá fjögurra mánaða gamalt reifa-
barn. Ég átti að fá að vera þama um sumar-
tíma, meðan móðir mín var að jafna sig
eftir vinnuslys. Sumarið leið og ég var um.
kyrrt næsta vetur og áfram, og æskuárin
liðu þarna í faðmi þessarar yndislegu fjöl-
skyldu. Þessi uppvaxtarár mín í Hvoltungu
era sem perlur í miningum mínum, og eftir
því sem árin liðu sækja minningamar fastar
á, fullar þakklætis og virðingar.
Þjóðskáldið frá Fagraskógi segir í kvæði
sínu „Blómið“:
Því lengri för, sem er farin,
því fegra er heim að sjá,
og blómið við bæjarvegginn
er blómið, sem allir þrá.
Þessi orð skáldsins eru mikill sannleikur.
Hjónin í Hvoltungu vora mjög dugleg og
samhent. Jörðin var frekar lítil og heimilið
alltaf mannmargt eða allt upp í 17 manns
heimilisfast. Torfhildur var ákaflega verk-
lagin og lék margt í hendi hennar. Ekki
síst að líkna sjúkum, bæði mönnum og
málleysingjum. Það var því sagt um hana,
að hún hefði „læknishendur". Hún var því
oft kölluð til er veikindi steðjuðu að á öðrum
bæjum og oft endaði það með því að hún
lét flytja heim að Hvoltungu sjúka, bæði
unga og gamla, til frekari aðhlynningar,
því að þar var húsakostur með því besta
er þá gerðist.
Margir unglingar voru til sumardvalar í
Hvoltungu og sumir komu ár eftir ár, allt
til fullorðinsára. Sterk tryggðabönd mynd-
uðust við þetta unga fólk, sem entust lengi
'og vara enn í minningunum.
# iff . u **3r 7'"mmY* 1
H■> H
TEIKNING af Steinabæjunum fyrir síðustu aldamót, sem Júlíana Sveinsdóttir
listmálari gerði eftir fyrirsögn föður síns, Sveins Jónssonar. Hann fæddist i
Steinum og ólst þar að miklu leyti upp og bjó þar síðan allt til aldamótanna 1900.
HVOLTUNGA - myndin er tekin á fimmta áratugnum. Bærinn
var byggður 1922 ogstóð til 1960.
EYJÓLFUR Halldórsson,
bóndi í Steinum og Hvoltungu,
f.1864 d.1938.
TORFHILDUR Guðnadóttir,
húsfreyja íSteinum ogHvoltungu,
f.1871 d.1958
Það óx ekki gras í götunni heim að Hvol-
tungu. Þar var stöðugur straumur fólks,
vina, kunningja og vandalausra.
Eyjólfur var séstakt prúðmenni í allri
umgengni. Hann var smiður góður á tré og
hagsýnn í allri búumsýslu. Þannig að allt
blessaðist í höndum þeirra hjóna. Veraldleg
efni voru ekki mikil, en mannkærleikur þeim
mun meiri.
Bærinn í Hvoltungu var vel byggður og
fallegur og reistur í hefðbundnum stíl, eins
og bændur höfðu gert í gegnum aldir á ís-
landi, þ.e.a.s. í fullri sátt við náttúruöflun
og umhverfið. Það vora því margir, sem um
þjóðveginn fóra, er gerðu stans á ferð sinni
til að skoða bæinn og taka myndir. Einnig
birtust myndir af bænum í mörgum mynda-
bókum um ísland.
Eftir að Halldór Laxness fékk Nóbels-
verðlaunin birtist í finnsku tímariti mynd
af skáldinu tekin við bæinn Hvoltungu.
Mynd þessi birtist síðar í Morgunblaðinu.
Tilefni þesarar myndar var að á þessum
slóðum var sögusvið skáldsögu Halldórs,
Paradísarheimtar. En aðalpersóna sögunnar
Eiríkur Ólafsson frá Brúnum var fæddur
og uppalinn í Hlíð, sem er næsti bær austan
við Hvoltungu. Kvikmynd var gerð eftir
sögunni og þá var sögusviðið hið sama.
Mörgu eftirminnilegu fólki kynntist ég á
þessum æskuáram mínum undir Eyjafjöll-
um, sem of langt yrði upp að telja. Þó lang-
ar mig að geta tveggja höfðingja, sem settu
mikinn svip á byggðina.
Ólafur Eiríksson var barnakennari Aust-
ur-Eyjafjallahrepps í 38 ár (1900-1938).
Hann var sonur Eiríks Ólafssonar frá Brún-
um. Ólafur var mikill höfðingi í sjón og
reynd og auk þess frábær kennari og skrif-
aði þá fallegustu rithönd sem ég hef séð.
Um hann var sagt: „Hann kunni’aðeins hið
góða og kenndi það.“ Betri lýsingu er vart
hægt að gera um þennan frábæra kennara
og öðlingsmann.
Annar minnisstæður vinur minn frá þess-
um æskuárum var Jón Pálsson frá Hlíð.
Hann var fæddur fátækur og var fátækur
að veraldargæðum allt sitt stutta líf. Hann
andaðist langt um aldur fram árið 1938.
Þrátt fyrir fátækt og kreppu í þjóðfélaginu
braust hann til mennta og fór m.a. til Vínar
til að læra á hljóðfæri og lagði síðar fyrir
sig kennslu í orgelleik.
Jón var einnig ljóðskáld gott og þýddi
nokkrar bækur og sögur og gerði það af
stakri prýði. Hann var ákaflega hógvær og
ljúfur í allri umgengni. Það er mér minnis-
stætt að þegar Útvarp Reykjavíkur hóf
starfsemi sína árið 1930 þá voru ekki marg-
ir bæir undir Eyjafjöllum sem höfðu útvarps-
tæki fyrstu 2-3 árin. Útvarpstæki kom fljót-
lega að Hvoltungu en var ekki í Hlíð. Jón
kom á hverjum degi að Hvoltungu til að
hlusta á hádegisfréttir útvarpsins, en ekki
síst til að hlusta á tónlistina eftir fréttir,
sem þá var alltaf leikinn sígild tónlist. Org-
el var til í Hvoltungu og það stóð í svokall-
aðri gestastofu. Eftir að Jón hafði hlustað
á útvarpið settist hann við orgelið og spil-
aði fram eftir degi og þá fannst mér vera
hátíð í bæ. Eins og áður sagði var Jón Páls-
son frá Hlíð gott ljóðskáld. Hann orti um
sveitina sína svohlóðandi.
Sveitin min
Hér vil ég lifa og hér vii ég deyja,
hér vil ég finna hinn eilífa frið,
hér vil ég glaður í þöpinni þreyja,
þar til ég hverf inn á dáinna svið.
Háreistir jöklar í heiðríkju skína,
heilög er jörðin og iðjagræn.
Lyngperlur glitra um lautina mína,
líta til himins í þögulli bæn.
Minningar mínar streyma fram, en allt
hefir sinn endi, einnig þessi minningabrot
mín.
Það er heitur og mildur sumardagur. Ég
geng í átt til sjávar frá Hvoltungu. Bak við
mig standa verndarvættir Steinabyggðar,
Steinafjall og hinn töfrandi fagri Eyjafjalla-
jökull. Jörð er komin í fullan gróður, iðja-
græn. Vestmannaeyjar sindra í haffletinum
í tiginni ró. Sólin er að setjast við ystu
hafsbrún og aldan við ströndina leikur nú
þýð og mild vögguljóð.
Á slíkum stundum minnist ég alltaf orða
stórskáldsins, séra Sigurðar Einarssonar í
Holti, er hann kveður til Eyjafjalla í kvæði
sínu:
„Kveðja frá Holti“
„að héðan er ei hærra í himininn
en hönd má seilast þess, er auðmjúkt biður"
Á þennan hátt eru minningar æsku
minnar greyptar í tiuga minn. Minningar
um allt þetta góða fólk og yndislegu byggð.
Höfundur er fyriverandi
framkvæmdastjóri í Reykjavík.