Lesbók Morgunblaðsins - 14.10.1995, Blaðsíða 2

Undir áhrifum
og óttast þau
Eftir PJETUR ST. ARASON
I dont want be Bowie
I don’t want be Byme ■
But I will borrow from them
Because I’ve still got plenty to leam.
Jon Astley.
I
HVAÐ veldur að skáldið
verður skáld? Hvernig
verður það fyrir áhrif-
um af öðrum skáld-
um? Um það fjallar
Harold Bloom í bók
sinni Anxiety oflnflu-
ence.' Þar segir hann
óttann við að verða fyrir áhrifum mikil-
vægan þátt í þroskaferlinu og
rekur hvemig skáldið að lokum
gengst við þessum ótta. Hann
talar um sterk og veik skáld.
Einnig ræðir hann um hvernig
lesendur lesa skáldin í
skáldunum, þ.e. áhrifavalda
þeirra.
Hver er frumvettvangur skálds
sem skáld? Það er samræði hins
skáldlega föður og
skáldagyðjunar. Þar sem skáld-
ið var getið? Nei, þar sem þeim
mistókst að geta það. Það
verður að vera sjálfgetið, það
verður að geta sjálft sig með
gyðjunni móður sinni. En
skáldagyðjan er skaðleg eins og
Svings eða hinn Hyljandi Kerúb
og samsamar sig e.t.v. með
öðruhvoru, algengara það sé
Svingsin. Sterka skáldinu
mistekst að geta sig - hann
verður að bíða eftir syni sínum
til að skilgreina sig eins og hann
skilgreindi sinn eigin skáldlega
föður.
Ýmsir aðrir hafa verið með
hugmyndir varðandi tengsl Ijóða.
Shelley sagði að skáld allra alda
legðu sitt fram við að skapa eitt
mikið ljóð sem væri í stöðugri
þróun, Borges hélt því fram að
skáld sköpuðu fyrirrennara sína.
Eliot var hinsvegar með
hugmyndir um að skáldin
sköpuðu til eftirkomendurna sína
því þau væri þeim fremri að
þekkingu, sú þekking væri samt
sköpuð af eftirkomendunum. Harold Blo-
om vitnar í orð Eckermanns:
Það er þetta tal um frumleika, en til
hvers leiðir það? Jafnskjótt og við fæð-
umst fer heimurinn að hafa áhrif á okk-
ur og hann heldur því áfram þangað til
við deyjum. Og samt sem áður, hvað
getum við kallað okkar eigin fyrir utan
vinnuþrek, mátt og vilja.
Bloom skiptir þróun skáldsins í sex stig:
Nýgræðingurinn byijar á því að mistúlka
ljóð fyrirrennaranna, gerir sér síðan grein
fyrir upprunanum og snýst gegn þeim,
endursemur ljóð þeirra og afneitar því.
Nýgræðingurinn gerir sér síðan grein fyr-
ir því að hann hafi náð því að verða viður-
kenndur sem skáld og setur sjálfan sig á
stall gagnvart fyrirrennaranum, skáldið
reynir síðan að hreinsa sig af mögulegum
áhrifum sem að lokum snúa aftur og þá
tekur skáldið þau í sátt.
Hann er að setja fram það sem hann
kallar Bókmenntafræði mótsetninga eða
„Antithetical Criticism“. Þar sem öll bók-
menntafræði sem kallar sig undirstöðu,
flöktir milli endurtekningar - tátologíu -
(þar sem ljóðið sjálft er merkingin), og
smættunar, (þar er merking ljóðs eitthvað
annað en ljóð). En Bloom segir andstæðu-
bókmenntir afneita bæði endurtekningunni
og smættuninni þar sem merking ljóðs
getur aðeins verið annað ljóð, en annað
Ijóð ekki ljóðið sjálft. Og ekki ljóð valið
með algjörlega handahófskenndum hætti
heldur eitthvað miðlægt ljóð eftir óhrekjan-
legan fyrirrennara, jafnvel þó lærlingurinn
hafi aldrei lesið það ljóð. Heimildarannsókn
skiptir engu máli hér hann er að fást við
grundvallarorðin, en andstæðra merking-
ar, og bestu mistúlkanir lærlingsins gætu
verið af ljóðum sem hann hefur aldrei lesið.
Málið er hvemig hægt er að forðast
smættun, þar sem hún geri lítið úr ljóð-
inu. Mælskufræðileg, Aristótelísk, fyrir-
bærafræðileg og strúktúalísk bókmennta-
fræði smætta allt, hvort sem er myndmál,
hugmyndir, gefin mál eða fyrirbrigði. Sið-
ferði og önnur hávær heimspekileg eða
sálfræðileg bókmenntafræði smætta allar
til þess að vera andstæð hugmyndun. Blo-
om segist smætta í annað ljóð. Þetta er
ekki endurtekning - tátológia - jafnvel
ekki „æðri“ endurtekning. Þar sem tvö
ljóð eru ekki sama ljóðið frekar en tvö líf
geta verið sama lífið.
nú andar suðrið
DC-10 þotur
berið öllum uppí breiðholti
kveðju mína
Ljóðið „nú andar suðrið”2 eftir Einar
Má Guðmundsson er um sonnettu Jónasar
Hallgrímsssonar „Ég bið að heilsa“. Efnið
er það sama, ljóðmælandi er að biðja fyrir
kveðju heim/uppí breiðholt. Titilinn er að
finna í upphafsorðum sonnettunar, „Nú
andar suðríð sæla vindum þýðum ... “.
Það er lykillinn að skilningi á ljóði Einars
því vísunin gerir hugmynd höfundar mynd-
ræna og skapar henni víðara baksvið.3
Ljóð Einars þarf á þessu víðara bak-
sviði að halda, því bragarhátturinn krefst
þess að menn séu stuttorðir og agaðir í
sinni framsetningu. Bragarhátturinn, sem
ljóðið er ort undir, er japanskur og nefnist
hæka. En þetta er afbrigði sem hefur ver-
ið nefnt, „vestræn hæka“ til aðgreiningar
frá japönsku hefðinni. Þar sem atkvæða-
skiptingin getur ekki orðið eins háttbundin
verður krafan einfaldlega sú að hækan
segi mikið í þrem stuttum línum. Það ger-
ir „nú andar suðrið“ með aðstoð sonnettu
Jónasar.
Myndmálið hefur allt skroppið saman í
hækunni, Jónas lýsir vorboðanum ljúfa en
Einar lætur nægja að ávarpa DC-10 þot-
urnar. Þarna er enginn „engill með húfu“,
heldur einungis allir „uppí breiðholti“.
Náttúrumyndinni, sem Jónas lýsir svo
glögglega sleppir Einar alveg. Jónas er
rómantískur, setur sig í spor þrastarins
og lýsir leiðinni yfir hafið, nú á tímum er
þrösturinn hættur að fljúga milli landa og
boða mönnum vor, því verða nýir aðilar
að koma til, á tímum hraðans dugar ekk-
ert annað en hraðskreiðar þotur.
Harold Bloom heldur því fram að skáld
séu haldin áhrifafælni, Anxiety of Influ-
ence. Þetta er „barátta milli sterkra jafn-
ingja, föður og sonar sem mikilla and-
stæðna, Lajosar og Ödipúsar á krossgötun-
um ... “. Bloom leitar í smiðju Freuds,
og er þetta nokkurs konar ödipusarduld
sem þarna kemur fram; „Nýgræðingurinn"
er að fremja táknrænt föðurmorð til að
geta átt mök við skáldagyðjuna - móðurí-
myndina.
Til að verða sterk, og eftir þeim tekið,
verða skáldin að skapa rödd sinni rými,
þessi átök þjóna meðal annars þeim til-
gangi. Þau koma uppá yfirborðið í viðtali
sem tekið var við Einar Má í tilefni af
útkomu bókarinnar, en þar segir hann
„póesíuna" vera í „ideólógískum“ ógöngum
og íslenska ljóðagerð uppfulla af þjóð-
rembu og allskyns fjallkonu pornógrafíu,
ennfremur segir hann þar:
Ég tilheyri fyrstu kynslóð sem elst upp
í borginni frá blautu barnsbeini. Allar
þessar náttúru nostalgíur sem íslensk
ljóðagerð er uppfull af er því í mínu til-
felli gjörsamlega út í hött. Ég hef hvorki
séð náttúruna nakta né í
skautbúningi.4
Einar er í ljóðinu að ráðast
gegn þeirri gyllandi hugmynd
sem Jónas hefur af landinu og
umhverfi þess, hann
„af-rómantískar“ hana.5 Hann
er að gera góðlátlegt grín að
kvæði Jónasar, hér er um háð-
færslu að ræða.6 Hann flytur
alvarlegt rómantískt efni niður
á hversdagsplan og færir
textann til nútímalegra horfs,
sneyðir burt
„náttúrunostalgíuna" sem er í
sonnettunni.
Einar Már stendur í
„ást-hatur“ sambandi við
Jónas. Hann sýnir honum virð-
ingu með því að yrkja ljóð um
ljóð Jónasar og í annan stað
er hann að gera tilraun til að
velta honum af þeim stalli sem
hann ótvirætt er á. Þetta held
ég að komi fram í ljóðinu „nú
andar suðrið“ og einnig í
athugasemd hans um
skautbúna og berstrípaða
fjallkonu.
III
Hvað er svo unnið með
þessu? Spyr lesandinn. Ja, við
getum eflaust setið með
ljóðabók í höndunum heilan dag
og sagt, hér er Rimbaud og
hér er Jónas Hallgrímsson, Nei
Jóhann Jónsson, „komið þið
sælir, ekki átti ég von á að
finna ykkur hjá þessu skáldi“. En Harold
Bloom segir markmiðið ekki að rekja
hveijir séu fyrirrennarar skáldsins,
áhrifaveiðar eru ekki á dagskrá, heldur
er hann að kanna og sýna fram á hvernig
við lesum ekki skáldið, eða ljóð þess, heldur
lesum við skáldið í ljóðinu, eða
fyrirrennarann í ljóðinu.
Öll ljóð eru mistúlkun á foreldraljóði.
Ljóð er ekki óttinn yfirunninn heldur eru
þau óttinn sjálfur. Mistúlkun skálda, eða
ljóða er afdrifaríkari heldur en mistúlkun
bókmenntafræðingsins eða bókmennta-
fræðinnar, en hér er aðeins stigsmunur
á, ekki eðlismunur. Það er engin rétt túlk-
un til, einungis mistúlkun svo öll bók-
menntafræði sr í rauninni prósaljóð.
Heimildir:
1 Harold Bloom: The Anxiety of Influence. A Theory
of Poetry, Oxford University Press, London, 1973.
Ég sný tilvitnunum úr henni lauslega úr ensku yfir
á íslensku.
2 Einar Már Guðmundsson: Er nokkur í kórónafötum
hérna inni, Galleri Suðurgata 7, Reykjavík 1980.
3 Ljóðskáld eru mikið fyrir að vísa í þetta kvæði
Jónasar, og ma gerir Þórður Helgason það í ljóði sem
heitir „Merki", og birtist í bókinni Aftur að vori.
4 „Ég hef hvorki séð náttúruna nakta né í skautbún-
ingi.” Rætt við Einar Má Guðmundsson skáld.”, Hel-
garpósturinn 26. september 1980.
5 Sbr. sagnirnar að „af-byggja“ og „af-mýta“, einnig
bendi ég á skýringu á orðinu „Rómantíska” í orðabók
Menningarsjóðs, „Rómantiska, 2 óraunhæft, gyllandi
viðhorf: sveitar- : óskhyggja andvökudraumar:” ís-
lensk orðabók handa skólum og almenningi, (ritstj.
Arni Böðvarsson), Bókaútgáfa menningarsjóðs,
Reykjavík 1988.
6 Hækan virkar eins og háðsk neðanmálsgrein við
sonnettuna eða eins og krot úti á spássíu. Mér er
minnisstæður fyrsti lestur minn á ljóði Einars skömmu
eftir að bókin kom út, þá þótti mér það bara fyndið.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Þj óðmálaþankar
Skattar,
lífskjör og
Einar Ben
egar þetta er ritað eru póstburðar-
menn að færa okkur landsmönnum
bleiklitaða álagningarseðla. Sumir
fyllast tilhlökkun en aðrir ótta. Svo
eru seðlamir skoðaðir, menn þvarga um þetta
á götuhornum sem annars staðar og svo er
þetta búið að sinni. Á meðan á þessu stend-
ur fyllast menn vandlætingu yfir háaum og
lágum launum, mikilli og lítilli skattbyrði og
svo framvegis.
Skattar þykja háir á íslandi. Þó eru þeir
lægri en t.d. í Danaveldi en þar byija menn
í skattþrepi sem er um og yfir 50% af laun-
um en færast í hærri skattþrep með hærri
launum. Þarna er þó munur á því hér á landi
fá menn mun lægri laun en í Danmörku. I
Bretlandi er t.d. miklu minna um virðisauka-
skatt á almennum neysluvörum.
En til hvers er skattkerfið spyija menn
sig? Hvað fáum við í staðinn? Velferðarkerf-
ið líklega. Maður hefur rætt við fjölda fólks
um víða veröld um laun og skatta. Fólk er
misánægt. Gleðin af því að greiða skattana
fer án efa eftir því hversu góða þjónustu
menn fá í staðinn. Þannig má án efa rekja
nöldur hér til þess að okkur finnst sem áber-
andi mikill hluti fjármunanna fari annað en
í jákvæðan hluta velferðarkerfisins.
Þannig ber hér allt að sama brunni og
fyrr, það þarf að endurskoða margt áður en
íslendingar verða ánægðir. Kosturinn við
njöldrið í okkur, pólítíkst séð, er bara sá að
við erum hávær og orðljót, en ekki fólk sem
bregst við með aðgerðum. Eitt af því sem er
í tísku í skattaumræðunni í dag er að kerfið
sé vinnuletjandi. Fjármálaráðherra fullyrti
þetta árið 1994 og umræðan fer aftur á flug
núna. Nú kann svo vel að vera að það sé
kostur í samfélagi þar sem atvinnuleysi er
ljklega búið að koma sér varanlega fyrir.
Ókosturinn við þessa hugsun hér á landi er
vitaskuld sá að almenn laun eru lág og marg-
ir lifa ekki af launum sínum án yfirvinnu.
Kunningi minn sagðist um daginn geta haft
um 150 þúsund í útborguð mánaðarlaun, ef
hann hefði svona 140 stunda yfirvinnu á
mánuði! Það þýðir að ef launin hans væru
almennileg þá gætu tveir þegið laun fyrir
þessa vinnu. En hvar á að taka á og bæta?
Eitt af því sem okkur hefur fundist óviðun-
andi er að þiggja fé frá útlöndum og koma
upp atvinnustarfsemi hér sem er í höndum
útlendra fjármagnseigenda. Frekar skyldu
menn standa í eigin lappir og taka lán fyrir
því. Um þetta má finna mýgrút dæma. Einar
Benediktsson skáld ritaði margt um atvinnu-
mál og þjóðlíf á árum áður og er ég alltaf
að sannfærast um það, að þar hafi menn
tapað af miklu að hafa ekki hlustað á hann.
Hann vildi fá útlendinga til að leggja til fjár-
magn í virkjanir sem síðan mættu knýja
verksmiðjur og atvinnulíf. Hann lagði einnig
til að íslenskur sjávarútvegur væri fjármagn-
aður þannig að einungis Islendingar mættu
veiða hér við land en að útlendingar mættu
leggja þeim til fjármagn. Þessar tvær leiðir
mætti fara til að fá íjármagn inn í landið
og þannig byggja upp öflugt atvinnulíf. En,
nei, menn tóku frekar lán til að gera þetta
sjálfir. Og nú er lánabyrðin að sliga okkur.
Við sitjum enn við sama borð að vissu
leyti og þá þegar menn flautuðu þessi sjónar-
mið út af borðinu. Lítil áhugi virðist á að
gera raunverulegar breytingar á þjóðfélag-
inu, breytingar sem gætu leitt til nýrra at-
vinnuhátta, nýrra útflutningsatvinnuvega
sem öfluðu mikils fjármagns í stað hráefnis-
vinnslu. Það er alltaf beðið eftir skyndi-
gróða, næstu göngu. Á meðan flýja menn
land eða landshluta í leit að betri ökrum.
Mörgum tekst það og koma aldrei til baka.
Á síðustu öld gekk yfir landið hremmingatíð
með náttúruhamförum og kulda. Menn flúðu
land, vestur um haf. Frá þessu er sagt með
stolti í sögubókum því þeir voru hinir nýju
landnámsmenn. Einar Ben. fordæmdi þessa
flutninga og taldi umræðu um þá óviðeig-
andi fyrr en að íslendingar hefðu komið sér
saman um að gjöreyða landið að fólki, leggja
niður tungu sína og þjóðerni og hverfa sam-
an við aðrar þjóðir, sem vissu að hið fyrsta
napðsynlega skilyrði fyrir velmegun hverrar
þjóðar væri að hún haldi þessu öllu. Líklega
á það enn við að þjóð sem fagnar þeim sem
búa erlendis meira en þeim sem heima þræla
eigi í vanda.
MAGNÚS þorkelsson,
kennslustjóri Menntaskólans við Sund.
„JAFNSKJÓTT og við fæðumst fer heimurinn að hafa
áhrifá okkuroghann heldurþvíáfram þangað til við
deyjum. “ Mynd: Bjarni Ragnar.
II