Lesbók Morgunblaðsins - 14.10.1995, Blaðsíða 6

KRISTJÁN J.
GUNNARSSON
Síðasti
áfanginn
Ysinn þagnaður.
Orðið hljótt
á veginum.
Förinni heitið
þangað sem nemur
nótt,
nótt
og aldrei
lýsir framar
af deginum.
Spilagaldur
Spilað er út
og
enginn veit
hver að endingu
hreppir slaginn.
Eftir nóttina
sigurvegurum
bjóða örlögin
góðan daginn
en
þá sem halloka fóru
kveða í kút
af köldu
skeytingarleysi.
Því
þessum sem ásana
í erminni földu
þau
allt létu ganga
í haginn.
Vinar-
kveðja
Hjá Karon við Fljótið ég kvaddi
þig,
góðan dreng,
og kveið að samverustundum
lokið væri
því Leyniskyttan lagt hafði
ör á streng
og líf þitt í dauðafæri.
Handan við Karonsfljótið
hefur byggð þína fest.
Hvort mun þar blómlegt ísveitum?
ég fávís sjálfan mig spyr um.
En veit að þú munir hýsa
vegmóðan gest
ef verð ég á ferð
og skyldi berja að dyrum.
Uppgjör
Ósköp hefur maður annars
lifað fyrir lítið
liðið amstur daganna
tilgangslaust og skrýtið.
Það hvarflar stundum að mér,
ef að satt skal segja,
að sennilega hefði ég
gott af því að deyja.
Höfundur er fyrrverandi fraeðslustjóri f
Reykjavík. Ljóðin eru úr nýrri Ijóðabók,
sem kemur út innan skamms og heitir
„Okkar á mílli sagt". Hún er þriðja Ijóða-
bók höfundarins og auk þeirra hefur hann
gefið út eina skáldsögu.
Eistland - síðari hluti
Atakanleg saga
frá Vesturlandinu
ORMSEY undan vesturströnd Eistlands stendur
annað af tveimur minnismerkjum landsins um
frelsisstríðið 1918-1920 sem rússneska herná-
msliðið hefur ekki eyðilagt. Hitt er falið í
skóginum í miðju Eistlandi. Þessi stóri steinn
Allt nýtilegt var rifið
innan úr húsunum,
gluggar brotnir og allt
tekið sem hægt var.
Sprengjuheldu flugskýlin
gapa móti auðri
flugbrautinni. Búið er að
eyða samfélagi Eist-
lands-Svía.
Eftir ARNAR
GUÐMUNDSSON
stendur enn af því að hernámsliðið á eyjun-
um skildi ekki áletrunina; Hún er á sænsku
og minnir á öflugt samfélag Eistlands-Svía
sem þarna var fyrir stríð. Eftir flóttann
mikla undan Rússunum urðu einungis þrjár
manneskjur eftir. Allt frá innlimun Eist-
lands í Sovétríkin í heimsstyrjöldinni síðari
hafa íbúar Ormseyjar þagað yfir merkingu
textans á steininum. Blaðamaðurinn Kaire
Reiljan-Reuter minnist þess frá skólaferða-
lagi árið 1987 að stúdentarnir spurðu kenn-
ara sinn hvað stæði á þessum steini. Kennar-
inn vissi svarið en færðist undan að svara
þótt allir aðrir vissu líka hvað þarna stæði.
Rússarnir hafa ekki hlíft öðrum minnis-
merkjum um frelsistríðið enda urðu þeir
sjálfir fyrstir til að viðurkenna sjálfstæði
Eistlands árið 1920 þótt þeir innlimuðu land-
ið síðar með samningum við Þýskaland nas-
ismans. Þegar ferðast er um fagrar og frið-
sælar sveitir Vestur-Eistlands og eyjarnar
undan ströndinni er auðvelt að gleyma blóð-
ugri sögu landsins og því hve skammt er í
raun síðan það öðlaðist sjálfstæði. En hús
í niðurníðslu og leifar sovéskra hernaðar-
mannvirkja vitna um nýlega sögu. Hafnar-
borgin Haapsalu er höfuðborg Laánemaa
eða Vesturlandsins. Rétt utan við borgina
standa grotnandi byggingar sovéska hersins
við risastóran aflagðan herflugvöll. Ibúar
Haapsalu fengu aldrei að vita hve margir
Rússar bjuggu á svæðinu i raun en nú virð-
ist sem þar hafí verið um þijú þúsund her-
menn. Hálfbyggð hús og staflar af múrstein-
um til nýbygginga vitna um hve óvænt fram-
rás sögunnar hefur verið undanfarna ára-
tugi. Eins og annars staðar þar sem herinn
hefur orðið að hverfa frá var ekkert nýti-
legt skilið eftir. Rifið var innan úr húsum,
gluggar brotnir og allt tekið með sem hægt
var. Sprengjuheldu flugskýlin gapa galtóm
móti auðri flugbrautinni, meira að segja
rafleiðslurnar þar voru rifnar niður.
Sjómannasamfélögin
LÖGÐ í RÚST
Sárin eftir heimsstyijöldina síðari og inn-
limunina í Sovétríkin gróa seint. Fjöldi íbúa
Vesturlandsins lét lífið undir ógnarstjóm
hersveita Hitlers og Stalíns. Rússar lögðu
sjávarþorpin í eyði, þúsundir íbúa af sænsku
bergi brotnir flúðu yfir til Svíþjóðar og í
mars 1949 hófust umfangsmiklir nauðung-
arflutningar fólks af svæðinu. Þúsundir
grunlausra borgara voru sóttar af hermönn-
um og fluttar á brott, margir til Síberíu.
Bændur voru neyddir til að yfirgefa hefð-
bundna bæi og sveitaþorp og setjast að á
samyrkjubúum. Stórir hlutar Vesturlandsins
og eyjanna fyrir utan voru bannsvæði á
Sovéttímanum. Þar voru margvísleg hernað-
armannvirki auk þess sem ströndin og
skeijagarðurinn voru hernaðarlega mikil-
væg svæði. Þangað fengu engir að sigla
nema á skipum sovéskra ríkisútgerða. Þetta
hafbann hafði afdrifaríkar afleiðingar fyrir
sjómannasamfélagið á eyjunum. Eyjabúar
höfðu öldum saman sótt sjó og voru þekkt-
ir víkingar og sjóræningjar á miðöldum. Það
voru til dæmis sjóræningjar frá Saaremaa,
stærstu eynni undan ströndinni, sem rændu
Ólafi Tryggvasyni, síðar Noregskonungi, og
seldu hann í þrældóm til Rússlands. Á sum-
um hlutum eyjanna var fólki meinað að
fara niður á strönd. Á öðrum var bannað
að sækja sjó og bryggjur og hafnir eyðilagð-
ar. Fiskimenn frá borginni Haapsalu nutu
þess frelsis að fá að sækja sjó en máttu
ekki fara lengra en þijá kílómetra frá
ströndinni. Urmas Sukles, borgarstjóri í
Haapsalu, rifjar upp að rússnesk herskip
hafí legið úti við eyjarnar fyrir utan og fylgst
með bátunum. ,Ef sjómennirnir fóru lengra
lentu þeir í miklum vandræðum," segir borg-
arstjórinn í óræðum tóni. Fylkisstjórinn i
Saaremaa, Juri Saar, segir að uppbygging
sjávarútvegsins eftir Sovéttímann hafi verið
mjög erfið. Fylkisstjóminni hefur tekist að
koma í gagnið sjö höfnum á eynni en fiski-
bátar séu bæði fáir oggamlir. Á Sovéttíman-
um voru fiskveiðarnar algerlega miðstýrðar.
Eitt af fjórum ríkisfyrirtækjum var á Saar-
emaa en því var stýrt frá Tallin. Aðaláhersl-
an var lögð á úthafsveiðar svo heimamiðun-
um var lítið sinnt. Eftir hrun Sovétríkjanna
hefur þessum fyrirtækjum verið skipt upp
og þau seld einkaaðilum. Þrátt fyrir alla
erfiðleikana er sjávarútvegurinn enn næst-
mikilvægasta atvinnugreinin á Saaremaa,
næst á eftir landbúnaðinum.
Samfélag Eistlands-svía
Eitt af því sem er nær alveg glatað er
samfélag Eistlands-Svíanna. Framundir
heimsstyijöldina síðari bjuggu um 8.000
sænskumælandi Eistlendingar í landinu,
einkum á Vesturlandinu og fjölda eyja þar
úti fýrir ströndinni. Þessi sænskumælandi
samfélög eru nefnd í heimildum allt frá
miðöldum. Þá nutu Eistlands-sænskir bænd-
ur og fiskimenn þeirra réttinda að vera
skattlagðir að sænskum lögum og höfðu
því gjarnan rýmri fjárráð en eistneskir ná-
grannar þeirra. Þeir sigldu á eigin bátum
með vörur sínar um Eystrasaltið og áttu
mikil viðskipti við Svíþjóð og Finnland. Eist-
lands-Svíar virðast hafa komið frá ýmsum
svæðum í austur Svíþjóð og frá Finnlandi.
Þjóðernisvakningin á seinni hluta síðustu
aldar náði til Eistlands-Svíanna og þeir
stofnuðu skóla á sínu móðurmáli. 1909
stofnuðu þeir menningarsamtök sem starfa
enn þótt þau hafi flutt starfsemi sína til
Svíþjóðar 1945. í lýðveldinu Eistlandi 1918-
1940 höfðu Eistlands-Svíar lagalega
tryggða stöðu sem minnihlutahópur, en eist-
nesk lög þar að lútandi voru einhver hin
fijálslyndustu og framsýnustu sem sett hafa
verið. Þennan tíma blómstraði menningarlíf
þeirra, sænskumælandi skólar störfuðu og
dagblað hóf göngu sína. Innlimun Eistlands
í Sovétríkin var reiðarslag. Fjöidi íbúa var
kvaddur í Rauða herinn. Þegar Þjóðverjar
hemámu Eistland hófst landflótti Eistlands-
Svía. Á árunum 1943 til 1944 flúði stærst-
ur hluti Eistlands-Svía yfir til Svíþjóðar.
Hluti þeirra fékk leyfi hjá þýskum hernaðar-
yfirvöldum til flóttans, aðrir lögðu af stað
yfir Eystrasaltið á smábátum með ástvini
og þær reytur sem bátarnir gátu borið.
Aðeins fáir urðu eftir, flestir vegna þess
að þeir biðu eftir ástvinum sem börðust
með Rauða hernum. Einn þeirra sem urðu
eftir er Ervin-Johan Sedman, formaður hins
nýstofnaða Eistlands-sænska menningarfé-
lags í Haapsalu. Hann var sendur til Síber-
íu og var þar í sex og hálft ár. ,Þegar ég
Á MARKAÐNUM íKuressaare á Saaremaa. Þessir tveirgera útfrá hafnar-
bænum Nasva, einu fiskihöfninni sem Rússar hlífðu á svæðinu. Saaremaa
eyjan liggurinn á Riga flóa þatsem eru ágætfiskimið en umdeild þar
sem Eistlendingar og Litháar hafa ekki getað komið sér saman
um mörk fiskveiðilögsögunnar.