Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.1996, Síða 4

íslensk kona í hergagna-
verksmiðju 1916-1918
UM LEIÐ og ég hef þessa frásögn mína, vil ég
geta þess, að árið 1913 fór ég til Skotlands
og dvaldi þar, er það gerðist sem ég nú byrja
að segja frá. í júní og júlí 1914 fór að kvis-
ast að styijöld myndi vera í aðsigi, enda þótt
Fólkið flykktist til vinnu
í hergagnaverksmiðjun-
um. Kolasvælan lá yflr
og hitinn var drepandi.
Ungar stúlkur hnigu oft
niður meðvitundar-
lausar. Kröfurnar jukust
sífellt, en engum nema
greinarhöfundinum tókst
að slípa 600
sprengikúlnahylki á dag.
Eftir ELÍSABETU
B ALD VIN SDÓTTUR
margir héldu því fram, að þetta yrðu aðeins
smáskærur um stundarsakir milli Þjóðveija
og Englendinga. En það sló ótta og skelfingu
yfír eldra fólkið, þegar þessar fréttir urðu
að veruleika í ágúst. En yngri mennimir
voru hvergi smeykir og héldu að þetta mundi
allt verða búið á 3-4 mánuðum. Bara að
stjómin vildi ekki halda þeim heima von úr
viti. Þeir vom ekki ánægðir fyrr en þeir vom
komnir í herinn og byijaðir við æfíngar.
Fyrstu herdeildirnar, sem sendar vora til
Belgíu vom frá Skotlandi og írlandi. Af
þeim kom fátt aftur. Fyrstu hermennirnir,
er fóru frá Leith, sættu þeim hörmuiegu
örlögum að farast í járnbrautarslysi við
smábæinn Gretna Green, sem er á Ianda-
mæmm Skotlands og Englands. Þar týnd-
ust 90 manns frá Leith, allt úrvalslið.
Um þetta leyti veiktist ég af lungnabólgu
og lá í 13 vikur á spítala, og þegar loks ég
kom þaðan, var ég orðin atvinnulaus, af því
að fírmað, sem ég hafði unnið hjá, hafði
dregið saman seglin og starfaði mjög lítið
eftir að stríðið byijaði.
Leith var þá gerð að herskipahöfn og
strangar skorður reistar við því að fólk flytti
úr landi. Allmargir íslendingar fóru samt
heim og fóm þeir með skipi frá Granton.
Ég þóttist þó fær í allan sjó og hugsaði
mér að vera lengur, með því að ég var þá
nýbúin að fá allmikla peningasendingu að
heiman. Ég var nýbúin að skipta þessum
íslenzku peningum í enska og ætlaði ég að
leggja þá inn í banka. Vom þeir geymdir í
læstri skúffu heima hjá mér. En hugsið
ykkur skelfíngu mína er ég kom heim eitt
kvöldið. Dyrnar vom að vísu læstar og eng-
in missmíði á þeim að sjá, skúffan var stung-
in upp og pen'ngamir horfnir. Lögreglan
reyndi mikið tii að hafa upp á sökudólgnum,
en árangurslaust. Hvað átti ég nú að gera
/ HERGAGNA VERKSMIÐJU á árum fyrrí heimsstyrjaldarínnar. Myndin var
á plakati sem hvatti konur til að segja skilið við heimilisstörfin og koma til
liðs við hergagnaiðnaðinn.
- nýkomin út af spítala, atvinnulaus og
félaus?
Ég vissi raunar að breska stjórnin var
sífelldlega, þegar hér var komið sögu, að
auglýsa eftir fólki til þess að vinna í her-
gagnaverksmiðju suður á Englandi. Því
skyldi ég ekki fara þangað?
Niðurstaðan varð sú að reyna þetta. Ég
fór svo ásamt nokkrum stúlkum frá Leith
til borgarinnar Birmingham, sem er mikill
verksmiðjubær, svo sem kunnugt er.
Ég kom til Birmingham í maí, 1916.
Flestum enskum verksmiðjum hafði þá ver-
ið breytt, til þess að þær gætu framleitt
hergögn, af hveiju sem þær annars störfuðu
á friðartímum.
Við þær vann auk Breta, fjöldi útlend-
inga, en flestir þeirra vom frá Belgíu. Var
það fólk sem flúði land sitt er Þjóðveijar
ruddust þangað inn í bytjun stríðsins. Lenti
þetta belgíska fólk til ýmissa hafna, víðsveg-
ar um England, og var oft þess ráð á ringul-
reið. Foreldrar týndu börnum sínum og
heimafólki og hundmðum saman höfðu þeir
enga hugmynd um, hvort nokkrir af fjöl-
skyldum þeirra væm á lífí eða hvar niður-
komnir. Voru sagðar af því hinar átakanleg-
ustu sögur.
í KOLASVÆLU OG HITA
Á stríðsámnum jókst mjög íbúatala stór-
borganna bresku, því að úr sveitunum flykkt-
ist fólkið vegna hergagnaframleiðslunnar.
Firmað sem ég var ráðin til, var í lægsta
og ljótasta hluta borgarinnar. Kolasvæla lá
því oftast yfír þessu hverfi og hitinn var
nálega drepandi um hásumarið, þegar logn
var og sólskin. í verksmiðjunni unnu um
18.000 manns, og var unnið til skiptis nætur
og daga - hálfan mánuð í senn. Þessi verk-
smiðja framleiddi aðaliega rifflakúlur, fleiri
og færri gerðir, en tími er ekki til þess að
lýsa þeim nánar. Þær voru silfraðar á að
sjá, og gengu frá einni rannsóknardeild til
annarrar, eftir að þær vom gengnar í gegn-
um vélamar sem mótuðu þær. Á nóttunum
varð að loka öllum gluggum byggingarinnar
og draga fyrir þá, til þess að fyrirbyggja,
að ljós frá verksmiðjunni lýsti veginn Zeppel-
in-loftfömm þeim, sem þá vom oft á sveimi
yfir breskri grund - flugvélar komu nokkm
seinna til sögunnar.
Það fyrsta er gera þurfti þegar til Birm-
ingham kom, var að fara til lögreglunnar,
sýna skjöl sín og láta skrá sig. Ekki mátti
fara út úr borginni, nema það væri tilkynnt
lögreglunni, og þegar komið var í bæi úti
á landinu, varð fyrst að leita uppi lögreglu-
skrifstofuna, segja til sín og hve lengi mað-
ur ætlaði að dvelja. Þegar svo dvölin var á
enda, kvaddi maður aftur á skrifstofunni,
og lét vita, að nú væri maður að fara áleið-
is heim. Og þegar til Birmingham kom,
heiisaði maður upp á lögregluna og til-
kynnti, að nú væri maður kominn heim aft-
ur. Þetta mun mörgum finnast að vera í
meira lagi snúningasamt, en það var betra
að forsóma þetta ekki, af því að við því
lágu geysiháar sektir og jafnvel fangelsi.
Tortryggni var mikil gagnyart útlending-
um, og voru oft til þess ærnar ástæður.
Auðvitað hafði leyniþjónustan auga á hveij-
um fingri. Eftir að ég búin að vinna all-
lengi í riffilkúlnunum, fór mér loks að detta
í hug, að fara að öllu gætilega, viðvíkjandi
lestri og skrift í matartímanum. En hélt þó
að ég mundi sleppa við tortryggni, ekki síst
af því að ég væri íslendingur.
Én svo var það einn morgun eftir nætur-
vakt, er ég var að búa mig heim, að lög-
regluþjónn kom til mín og sagði að for-
stjóri fírmans hefði gert boð eftir mér. Þeg-
ar ég kom til skrifstofunnar bauð hann mér
að fara með lögreglumanninum á lögreglu-
stöð borgarinnar. Ég hefði nú heldur viljað
hvíla mig heima, en nú dugði ekki annað
en hlýða. Þar var mér sagt, að forstjóri firm-
ans hefði látið í ljós, að skjöl mín frá lögregl-
unni í Edinborg væru í ólagi, og hefði beð-
ið lögregluna að athuga þetta.
Var ég svo send til danska konsúlsins í
borginni. Var með mér leynilögreglumaður.
Konsúllinn spurði mig allmargra spurninga
og leit á þau skjöl mín, er ég hafði meðferð-
is. Svo hringdi hann til forstjórans hjá fírm-
anu og sagði stutt og laggott: „Þér hafið
álitið að skjöl stúlku þessarar væru ekki í
lagi. Mér fínnst þau vera í besta lagi.“ Og
svo lauk þessu. Verkstjórinn í vinnudeild
minni talaði við mig litlu seinna. Hann sagði
að lögreglan hefði talið að ég kynni að vera
njósnari. Þér hafíð sést vera að skrifa í
hvíldartímanum, sagði hann, og þér hafið
sést vera að athuga landabréf. Ég sagði
honum að ég héldi dagbók og kortið sem
ég var með hefði verið af hjólreiðavegum í
grennd Edinborgar og Leith.
Stúlkurnar Hnigu Niður
Eins og áður er sagt, var ákaflega erfítt
að vinna í vélaskrölti svo miklu, að allt
ætlaði um koll að keyra, kæfandi ryki og
hita, nótt eftir nótt. Ungar stúlkur hnigu
oft niður meðvitundarlausar og vom bornar
í því ástandi til sjúkraskýlisins. Eins og
gefur að skilja, þyrsti fólk mjög í slíku
umhverfí. En það veiktist af því að drekka
vatnið. Ég varð því mjög forviða að sjá
verkstjórana koma með eitthvað gulleitt
duft í smápökkum og blanda því í vatnið.
Þetta var nú reyndar fínt haframjöl. Ef það
er látið í vatnið, veikist fólk miklu síður,
þó mikið sé dmkkið. „Ef þessu bölvaða stríði
nokkumtíma linnir,“ sagði fólkið, „ætla ég
að sofa í mánuð.“ Auk þess voru í verk-
smiðjunni kaupgreiðslur í megnasta ólagi,
og varð tvisvar um sumarið vinnustöðvun
og æsingar. Ég fann á sjálfri mér, að ég
var alltaf að verða lélegri til heilsunnar,
eftir því sem fleiri urðu mánuðirnir við
vaktavinnuna. Ég átti bágt með að sofa á
daginn þegar næturvinna var. Einn morgun
þegar næturvinnu var lokið, datt ég meðvit-
undarlaus á götuna. Ég var borin til næsta
læknis og hresstist þar svo, að ég komst
heim og daginn eftir fór ég til míns eigin
læknis: „Ég hefi sagt yður það áður,“ sagði
hann, „að þér verðið að hætta að vinna og
fá hvíld, því blóðið í yður er að verða að
vatni. Ég skal sjá um að þér getið farið á
eitt hressingarhæli verksmiðjunnar, sem er
í Kenilworth.“ Enska stjórnin rak mörg slík
hæli, víðsvegar um land og tóku þau við
því fólki, sem uppgafst í verksmiðjunum.
Ég get ekki stillt mig um að minnast á
Kenilworth, sem er um 40 mílur frá Birm-
ingham. Walter Scott hefur um þennan stað
ritað bók samnefnda, og er efni hennar úr
sögu Englands, á ríkisstjórnarárum Elísa-
betar I, Englandsdrottningar. Afarstórar
kastalarústir eru á staðnum og margt annað
eftirtektarvert og fagurt. Var líkt og að
vera í himnaríki, eftir verksmiðjuvinnuna.
Ég dvaldi þarna í fimm vikur og hresstist
furðu fljótt.
Þegar ég kom heim aftur, komu von bráð-
ar boð frá verksmiðjunni um að vænst væri
eftir mér í vinnuna. Nú heimtaði verksmiðju-
stjórnin auðvitað alla þá krafta, sem unnust
við sveitaveruna. Læknir gaf mér þó vottorð
um, að ég hefði þörf fyrir frekari hvíld um
stundarsakir. Varð ég því fegin.
Að Sverfa Skothylkin
Þetta vinnuhlé varð til þess, að ég réðst
í aðra verksmiðju, sem allir kannast við.
Öll vinnuskilyrði í þessari verksmiðju voru
miklu betri en í þeirri sem ég áður vann
við. Verksmiðjuhúsin eru þarna utan við
borgina og útifyrir blöstu við skógar og
engi. Þar unnu um 40.000 manns. En vinn-
an þama var erfiðari en í hinni fyrri, en
unnið var aðeins daga.
Hér var vinnan í minni deild, að sverfa
innan sprengikúlnahylki tilheyrandi stórum
byssum. Þegar hylkin koma úr steypunni,
eru þau meira og minna gölluð og innan í
þeim mismunandi af örðum og rákum. Allar
þessar misjöfnur verður að nema burtu.
Ekki hafði þá tekist að búa til vélar, sem
hægt væri að nota til þessa verks, manns-
höndin ein gat unnið þetta á þeim tímum.
Verkfærið sem notað var, var hárbeittur
haki úr stáli, sem skar misjöfnurnar innan
úr hylkinu. Skaftið er um 'Ametri á lengd.
Hylkið er sett í gróp í vinnuborðinu, sem
er hæfilega hátt til að standa við það og