Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.1996, Blaðsíða 8

ÍRSKUR sagnaþulur, teikning eftir Jack B.Yeats. Gelísk mál voru eitt sinn
töluð vítt og breitt í Evrópu. Nú eimir eftir af þeim á útnárum í írlandi, Wales
og Bretagneskaga.
Deyjandi tungur
Máldauði á
vorum dögum
Fyrir mörgum áratugum hélt Baldur Bjamason
magister erindi í útvarpið sem hann nefndi
„Himi deyjandi Galli“ eftir samnefndu listaverki
sem sýnir helsærðan Galla hníga í valinn. Baldri
fannst nafnið táknrænt fyrir örlög Galla og
keltneskra þjóða yfirleitt. Málaflokkur þessi
sem eitt sinn var talaður um Evrópu þvera
og endilanga er nú svo aðþrengdur að líf-
slíkur færeysku og grænlensku virðast í
allt rusl og leiðbeina ferðamönnum um
umgengni.
I marga áratugi var hverasvæðið eins
og hver annar partur af núttúrunni, þar
sem fólk kom og gekk þar sem því sýnd-
ist. En eftir að ferðamannastraumur fór
að vaxa gríðarlega, var talið óhjákvæmi-
legt að veija hverina með þessum timbur-
klæddu stígum; þeir eru líka öryggisatriði.
Það er vitaskuld allaf vafamál hvemig
þesskonar stígar eiga að líta út. En þeir
hafa mælst vel fyrir og fólk virðist alfarið
ganga eftir þeim.“
Það var borið undir Arnþór Garðarsson,
formann Náttúruverndarráðs, hvort slík
áníðsla væri á Hveravöllum að sæi á náttúr-
unni þar. Amþór kvaðst efast mjög um
það að Hveravellir hefðu látið á sjá. Þarna
er ákveðin átroðsla, sagði hann, en ekki
meiri en annarsstaðar á íjölförnum ferða-
mannastöðum. Um það hveija framtíðar-
skipan hann vildi hafa á Hveravöllum sagði
Arnþór að Náttúruerndarráð væri með frið-
land á staðnum og vonandi yrði það svo
áfram. Sem borgara þætti sér eðlilegast
að staður eins og Hveravelhr yrði í umsjá
ríkisins.
HverVerður
Framvindan?
Magnús Oddson, formaður Ferðamála-
ráðs, kvaðst í samtali við Lesbók hafa
haft þá skoðun, burtséð frá ferðaþjónustu,
að hálendið hljóti að vera sameign þjóðar-
innar. Ég spurði hann sérstaklega um álit
hans á umfangi bygginga og þjónustu á
stað eins og Hveravöllum. Hann taldi að
hálendið ætti fyrst og fremst að nýta til
„heimsókna", en að þjónustan ætti að vera
á jöðrunum. Gistingu eða hótelrekstur á
Hveravöllum kvaðst hann ekki vilja sjá
fýrir sér. Raunar mun Ferðamálaráð fjalla
um þetta mál á næstunni og móta afstöðu
sína. Magnús benti á að ástæða væri til
að rifja upp ályktun frá ferðamálaráðstefnu
1991, þar sem svofelld ályktun var sam-
þykkt: „Ferðamálaráðstefnan ályktar að
stefna beri að því að gera hálendið allt að
einum þjóðgarði."
Það er svo annað mál sem ekki kemur
beint eignarhaldinu við, hvaða meginreglu
á að styðjast við þegar um er að ræða
mannvirkjagerð á hálendinu. Ég hygg að
flestir séu sammála um, að öræfín séu því
aðeins a.uðlind að þau fái að vera öræfí
áfram. Áreiðanlega fer bezt á því að þar
beri sem allra minnst á háspennulínum og
óhjákvæmileg hús mega ekki stinga í stúf
við umhverfíð. Æskilegt væri að hafa torf
á þökum og nægir að benda á skála Ferð-
afélagsins í Hvítámesi sem verðuga fyrir-
mynd.
Á Hveravöllum þarf að fást eldsneyti á
bíla; þar þurfa að vera salerni og vissu-
lega væri gott að óforsjálir og matarlaus-
ir ferðalangar gætu fengið eitthvað í
svanginn. Til þess þarf ekki stórfenglega
aðstöðu.
Ferðafélagið ætti að geta gegnt hlut-
verki sínu áfram, hvort sem sæluhúsin
verða endurbyggð eða ekki. Laugarpollur-
inn þykir hrífandi frumstæður eins og hann
er og ætti að fá að vera þannig áfram.
Aðeins þarf að búa svo um frárennsli að
hægt sé að hreinsa hann. Bílastæðið er
nauðsynlegt, en það er ekki eins fallega
útfært og vert væri. Ekki er einfalt mál
að færa það; hálendisgróðurinn kemur ekki
daginn eftir og grær yfir það sem nú er
malborið. Tjaldstæði er óleyst mál og nokk-
uð víst að lækjarbakkinn þolir ekki mikla
áníðslu.
Nefnt hefur verið að halda þurfí sauðfé
frá hverasvæðinu með einhverskonar girð-
ingu. Slík girðing yrði aldrei annað en klúð-
ur og óþarft klúður í þokkabót. Afrétt Bisk-
upstungna innan við Hvítá þarf að friða
fyrir sauðfjárbeit; það þolir raunar enga
bið. Um það ættu Tungnamenn sjálfír að
hafa forgöngu; hvorttveggja er að fé fer
mjög fækkandi, og eins hitt, að Framafrétt-
urinn er stór og ærið graslendi í heimahög-
um.
Náttúruverndarráð og Ferðafélag ís-
lands hafa bæði reynslu og burði til að
annast landvörzlu á Hveravöllum áfram,
en trúlega þyrfti hún að vera allan ársins
hring vegna mjög vaxandi vetrarumferðar.
Hvorki hreppar né félög ættu að geta
slegið eign sinni á Hveravelli. Vonandi tekst
þjóðarsátt um að sem allra minnst verði
af manngerðu umhverfí á þessum við-
kvæma og fagra stað. Stórar byggingar
og margskonar þjónusta vilja gjarnan hlaða
utan á sig með tímanum, hver sem ásetn-
ingurinn var í upphafí. Við skulum koma
í veg fyrir það og láta tign öræfanna ríkja
á Hveravöllum eins og framast er unnt.
Heimurinn minnkar
hröðum skrefum. Af
nærri 5000 þjóðtungum
í heiminum metur
sérfræðinefnd UNESCO
að helmingurinn sé í
útrýmingarhættu.
Eftir HELGA
HARALDSSON
dag sýnu betn.
I „Apollo“, tímariti Óslóarháskóla, birt-
ist í ársbyijun 1995 grein eftir Prófessor
Geirr Wiggen. Greinin er að stofni til er-
indi sem hann hafði áður flutt á fundi í
Málvísindafélaginu. Þær upplýsingar sem
hér verða raktar eru að mestu sóttar til
Wiggens og nánast lausleg endursögn á
grein hans.
„Rauðar bækur“ eru gefnar út um þær
dýra- og plöntutegundir sem taldar eru í
útrýmingarhættu. Lengst af hefur lítið
verið gert til að vekja athygli á útrýmingu
og dauða tungumála. Á síðustu árum hef-
ur orðið nokkur breyting til batnaðar:
Margir virtir fræðimenn hafa kvatt sér
hljóðs um vandann og 1992 kom UNESCO
á fót nefnd sérfræðinga til að safna upplýs-
ingum um deyjandi tungur. Sama ár voru
haldnar ráðstefnur í Kanada og Zimbabwe.
Japönum var falið að koma upp gagna-
banka.
Menn greinir á um það hve mörg tungu-
mál séu töluð í heimi hér. Það er oft hár-
fínt skilgreiningaratriði hvað sé sérstök
tunga og hvað mállýska. En ef reynt er
að þræða meðalveginn munt talan vera
um 5000 þjóðtungur. Hins vegar eru fimm
tungur móðurmál 45% íbúa heims: mand-
arín, enska, hindí, spænska og rússneska.
Á hundrað útbreiddustu tungunum mæla
95% allra jarðarbúa. Þau 5% sem eftir eru
skiptast þá á u.þ.b. 4900 tungumál. Sér-
fræðinefnd UNESCO telur að tilveru meira
en helmings þeirra sé alvarlega ógnað nú
þegar. Sjötti hver ESB-borgari á sér að
móðurmáli tungu sem ekki telst opinbert
mál. I Ameríku voru töluð um 1000 mál
í lok 16. aldar. Þar af eru 300 horfin, og
af þeim 700 sem eftir eru munu 680 vera
í hættu; aðeins 17 eru töluð af 100.000
manns eða fleiri. Um fimmtíu af 200
frumtungum Ástralíu eru horfnar og amk.
100 eru að beija nestið. Kyrrahafssvæðið
er reyndar einn málauðugasti hluti heims
með um ijórðung af öllum tungumálum
jarðar, en þau snöggu umskipti í samfé-
lagsháttum og menningu sem dunið hafa
yfír hafa leitt til þess að um 40 pólynes-
ísk, 50 míkrónesísk og 700 af 800 málum
í Papúa á austurhluta Nýju-Gíneu eru í
útrýmingarhhættu.
Hvernig og hvers vegna deyja tungumál?
Ein orsökin getur verið þjóðarmorð. í
Brasilíu einni var um 80 indíánaþjóðum
útrýmt milli 1900 og 1957, og þótt slíkt
gerist enn er það nú fremur menningar-
uppræting enn manndráp sem dregur
tungumál til dauða. I Suður-Ameríku eru
það spænska og portúgalska sem ryðja
öðrum málum úr vegi á sama hátt og enska
víðsvegar um heim, arabíska í Norður-Afr-
íku, rússneska í Sovétríkjunum/Rússlandi,
swahili í Austur-Afríku og mandarínkín-
verska í Kína.
Heimurinn minnkar hröðum skrefum.
Samskipta- og samgöngutækni fleygir ört
fram. Einlit og auðmelt lágmenning fylgir
í kjölfar ágengs markaðskerfis og neys-
lusamfélags. Fámennum málsamfélögum
er illgerlegt að fylgjast með, semja tungu
sína að nýjum kröfum og veija menningu
sína því ofurefli sem að sækir. Vitaskuld
skiptir hér fjöldi málhafa miklu. Hér kem-
ur þó fleira til. Wiggen bendir á það sama
og Valerij Berkov gerir mjög að umtals-
efni í umfjöllun sinni um máldauða í Rúss-
landi: Geigvænlegasta hætta sem steðjar
að liðfáum tungum kemur tíðast innan
frá, ekki utan að. Auðvitað viðgengst enn
víða bein málþvingun af hálfu stjórnvalda,
en lævísasta óvininn er gjarna finna í huga
fólks sjálfs. Það er vantrú á getu eigin
tungu, uppgjöf og vonleysi gagnvart verk-
efni sem sýnist óvinnandi. Við þetta bæt-
ist ósjaldan undirlægjuháttur, tískudaður
af ýmsu tagi og menningarlegt makræði.
Líf og tilvera fámennra tungna er ekki
aðeins undir umburðarlyndi og skilningi
stjórnvalda og fulltrúa stóru málanna kom-
in. Það dugar skammt ef ekki er tiL að
dreifa sjálfsvirðingu og metnaði í liði hinna
smáu.
I upphafí máls síns svarar Wiggen þeirri
áleitnu spurningu hvort varðveisla dverg-
tungna sé í rauninni ómaksins verð. Hann
segir að hvert mál sé mannkyninu dýrgrip-
ur, fjárhirsla full af lífsreynslu og lífsgild-
um. „Það er því út í bláinn að flokka mál
í stór og smá og meta þau eftir fjölda þeirra
sem þau tala. Oll mál eru jafn dýrmæt því
að þau geyma hvert sinn veraldarskilning.
Hvert mál sem deyr er tjón, eins þótt að-
eins þrettán indíánar í Amazona beri það
uppi. Það yrði hrikalegur missir, já tor-
tíming á verðmætum þessa kostulega fjár-
sjóðs, ef við sætum uppi með nokkra tugi
eða fáein hundruð mála í öllum heimi.“
Víkjum nú aftur að vorum heimshluta,
að keltneskum tungum og hinum deyjandi
Galla.
Um miðja þessa öld var talið að um ein
milljón manns mælti á bretónska tungu.
Sú tala hefur örugglega rýmað verulega.
Ekki fæst úr því skorið hve margir tala enn
bretónsku þar eð frönsk yfirvöld hunsa
skráningu þjóðernisminnihluta.
„Bannað að hrækja á gólfið og tala bret-
ónsku“ var spjald sem hékk á veggjum
veitingahúsa í Rennes.
Þannig lék frönsk þjóðremba þá tungu
sem Strengleikar eru ættaðir úr og hefur
lengi verið hið fjöltalaðasta af núlifandi
keltneskum málum. Þess virðist skammt
að bíða að enskan vinni endanlega á írsku
og gelísku eins og hún stytti mönsku (manx)
aldur á síðustu öld. Velska virðist lífseigust
og stendur kannski ein uppi áður en langt
um líður ef ekkert er að gert.
Þannig er ástatt í næsta nágrenni okk-
ar. Samt eiga sæljón í Kaliforníu sér for-
mælendur fleiri og öflugri en fornar menn-
ingartungur sem feigðin kallar að.
Höfundur er prófessor við Háskólann í Osló.
8