Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.1996, Blaðsíða 7

notuð í uppbyggingu vegarins að Kaldað-
amesi. Við þurftum svo að handmoka henni
af bílnum á veginn með pínulitlum skóflum.
Seinna fékk ég að keyra skúffutraktor og var
ég nú heldur betur montinn með mig þá,
enda kominn með bíladelluna!“
Á stríðsárunum var mikið um allskyns
verslun við herinn sem var stranglega bönn-
uð. Svo var einnig í Kaldaðarnesi og voru
seir sem sáu um birgðageymsluna í góðri
aðstöðu til þess. Guðmundur hafði reynslu
af þessari verslun og hafði það næstum kom-
ið honum í koll.
„Eitt sinn var ég að brýna ljáinn fyrir bróð-
ur minn á engjunum en var svo óheppinn að
missa hann í fótinn á mér og fékk ég ljótan
skurð. Það var farið með mig í hasti á sjúkra-
húsið hjá Bretanum og sárið hreinsað og
saumað. Ég hafði nú ekki miklar áhyggjur
af sárinu sem var nú heldur ljótt en aftur
miklu meiri áhyggjur af því að ég var í stíg-
vélum sem ég hafði keypt af breskum her-
manni. Ég man hvað ég var hræddur er ég lá
á bekknum því það fór ekkert á milli mála
að stígvélin voru ekki keypt í Kaupfélaginu!
Það var nú ekki gerð nein athugasemd við
jetta og gat ég því andað léttar."
Kálfhagi Yfirgefinn
Guðmundur varð brátt vel talandi á ensku
og var stundum kallað í hann til þess að túlka.
Eitt skiptið er hann kallaður inn í varðhúsið
og beðinn að túlka, því bóndi einn hafði gerst
sekur um stuld á olíu frá hemum. Maðurinn
sat þar inni, heldur skömmustulegur. Liðsfor-
inginn vildi fá að vita hvað bóndinn ætlaði að
gera við olíuna. Hann svarar því til að hann
hafí ætlað að nota hana á sláttuvélina sína.
Málið var síðan látið niður falla þar sem til-
gangur stuldarins var ekki mjög hættulegur.
„Fyrir okkur sveitafólkið var það merkilegt
að sjá stéttaskiptinguna sem ríkti hjá Bretum.
Það var mjög skýrt hver var undir- og yfirmað-
ur er menn mættust á gangi. Þá var hælum
skellt saman og heilsað en svo er þeir hátt-
settu voru komnir framhjá var þeim gefip langt
nef. Einnig voru þeir mjög nákvæmir. í sveit-
inni var klukkan annaðhvort rúmlega eða
tæplega. Eitt sinn spyr ég einn hermann hvað
klukkan sé. Hann svarar: „It is two minutes
past twelve.“ Mér fannst mikið til um þetta
svar, hafði aldrei heyrt svo nákvæmt svar
hvað klukkan væri.“
Um vorið 1942 var fólkinu í Kálfhaga gert
að yfirgefa heimili sitt. „Herinn fór fram á
það að við færum og það var orðið mjög erf-
itt að búa við þessi skilyrði, að hafa herinn inn
á gafli allan ársins hring. Foreldrar mínir fengu
bætur fýrir en við þurftum að hafa hraðar
hendur og yfírgefa allt í snarhasti. Við höfðum
ekki einu sinni útvegað okkur annað húsnæði."
Það er talið að þeir hafí skipt þúsundum
hermennirnir sem dvöldu að Kaldaðarnesi
þennan tíma. Þama mættust tveir menning-
arheimar, tvennir tímar. íslenska sveitamenn-
ingin með allt sitt frelsi og her Breta með
sinn aga og reglur.
í Þjóðólfí þann 23.3. 1968 segir Ingþór Sig-
urbjömsson málarameistari frá þessum tímum
en hann vann lengi fyrir herinn í Kaldaðar-
nesi. „Merkilega sérstöðu hafði þetta heimili
gagnvart hemum. Sjálft heimilið var inni í
miðri hringiðunni og fólkið að heyskap og
öðram störfum. Heimilisfólkið sýndi þeim (her-
mönnunumj vinsemd og gestrisni ef því var
að skipta. Ég á, eins og vafalaust fleiri aðrir
sem vora í Kaldaðamesi, margar ágætar minn
ingar þaðan. Efst mun þó verða í huga mér
og minna nánustu starfsfélaga minning Þor-
gríms sem svo sérstæðs og höfðinglundaðs
manns sem ekki vildi vamm sitt vita. Mörg
hnitmiðuð tilsvör hans geymast og vel í minni
og sannaðist þar sem oftar að valt getur ver-
ið að mæla mann eftir fyrstu sýn eða þjóðfé-
lagsstétt."
Hernámið hafði mikil ahrif á menningu og
lífsskilyrði íslendinga. í leiðara Tímans þann
8. maí 1945 segir svo:
„Á fímmtudag, 10. maí, eru liðin fímm ár,
síðan brezki herinn kom hingað til lands. Fyr-
ir íslendinga er frekari ástæða til að minnast
fímm ára afmælis hemámsins vegna þess að
það ber upp á sama tíma og frændþjóðimar
eru að losna undan hemámi Þjóðveija. Þau
ólíku kjör, sem íslendingar og þær hafa sætt
síðastliðin fímm ár, mættu minna Islendinga
á, hve mikilsvert það er að eiga fyrir nábúa
réttsýna og frelsisunnandi stórþjóð eins og
Breta. Það verður best metið með því að bera
saman hernám íslends annars vegar og
hernám smáþjóðanna á meginlandi Evrópu
hinsvegar, þar sem þýskir og rússneskir her-
menn hafa yfírráð. Með framkomu sinni hér
á hemámstímanum hefur brezka þjóðin sýnt
það gleggst að hún er vinur smáþjóðanna."
Það má teljast víst að þessir tímar lifa í minn-
ingu þeirra sem þá upplifðu og þessi tvö ár
Kálfhaga þar sem breska heimsveldið bjó við
túnfótinn gleymast ekki.
Heimildir: Virkið í norðri: Gunnar M. Magnús.
Tíminn 8. maí 1945.
Þjóðólfur 23.3. 1968.
Höfundur býr í Garðabæ.
Göfug hryssa og
hugdjarfur knapi
KIP frá enska Austur-Ind-
landsfélaginu hafði
strandað á rifi, eða sand-
bakka, alllangt frá .*
strönd Góðrarvonar- r
höfða. Brotsjóirnir
komu æðandi eftir
þilfarinu og liðuðu
það smám saman í sundur. Björg
unarbátarnir höfðu allir brotnað
í spón undan átökum sjávarins,
líkt og þeir væru úr eggja-
skurni, og farþegarnir æptu á
hjálp í ofviðrinu. Hinir hol-
lensku landnemar fylgdust
með harmleiknum, heyrðu
neyðarópin og hröðuðu sér
niður í fjöruna, auðsjáanlega
til þess eins að fylgjast hjálp-
arvana með körlum og kon-
um, sem héldu dauðahaldi í
reiðann, en virtust dæmd til
þess að farast í öldum sjávar-
ins. Því hvað gátu þeir gert
til hjálpar eða björgunar?
Þeir höfðu engan bát til taks
og engan bát að hafa nema
í stundar fjarlægð. Skipsflak-
ið myndi liðast í sundur áður
en fleka yrði neglt saman eða
einhver björgun reynd frá
ströndinni.
Engin hjálp virtist í nánd,
sem í mannlegu valdi stóð, þeg-
ar hér var komið sögu, en þegar
öll von virtist úti, þá sannaðist
hið fornkveðna, að þegar neyðin
er stærst er hjálpin næst,.því þá-
birtist hollenskur bóndi á arabiskri
hryssu sinni, en hryssan var sterk,
viljug og vel tamin. Tók hún sprettinn
niður að strönd. Skepnan hafði þjónað
herra sínum í margri hættuför, um villta
velli og víðan skóg, og virtist eigi síður
vitur en húsbóndi hennar og hlýddi hveiju
orði, er hann beindi til hennar.
Hún hafði synt með hann yfir stórfljót
og fenjar og nú örvaði hann hana til að
bijótast í gegnum mannfjöldann.
Björgun hinna þjáðu skipbrotsmanna
var það eina, sem komst að í huga knaþ-
ans og nú batt hann reipi í tagl hryssunn-
ar og þeysti út í öldurnar. Hin hugprýða
hryssa hikaði aldrei í baráttunni við hinar
háu öldur. Hún klauf þær með hinum vel
járnuðu hófum og braust upp að skipshlið-
inni. Það var viðstaða í eina mínútu, síðan
lagði hann aftur í átt að landi, karlar og
konur héldu dauðahaldi í reipið, því nú var
barátta upp á líf og dauða. Aðdáunaróp
áhorfendanna á ströndinni virtust örva
hryssuna til dáða og gefa vöðvum hennar
aukinn kraft, en þó voru taugar hennar
spenntar til hins ýtrasta. Þegar hún náði
botni í fjörunni tók hún land og hristi selt-
una af herðakambinum. Þá leit hún til
þeirra skipbrotsmanna, er hún hafði bjarg-
að og voru hálfdauðir þarna í fjörunni, og
úr svip hennar virtist mega ráða: „Nú
hefi ég unnið gott verk.“
Húsbóndi hennar klappaði henni á háls-
inn eins og hann var vanur að gera, þeg-
ar þau höfðu lagt að baki víða velli og
villta skóga. Hann hvarf til hennar um
leið og hann gaut augunum til skipsins.
Það var aðeins mínútu hvíld. „Einu sinni
enn, Jenny mín, einu sinni enn.“ Og hryss-
an sneri við og hélt hiklaust út í öldurnar.
Einu sinni enn hélt hún í gegnum brim-
skaflinn, er braut á bringu hennar. Einu
sinni enn liélt hún að skipshlið og þaðan
tók hún strikið í átt til strandar með hala-
rófu af mönnum, er héldu sér í reipið, sem
fest var við tagl hennar. Hvað eftir annað
sökk hún í öldurnar, þannig að flaut upp
í nasir hennar, þegar öldurnar brutu á
höfðu hennar. Iðulega hneig hún niður í
öldurnar eins og hún vænti hjálpar, þegar
hin þunga byrði í taglinu virtist ætla að
draga hana til botns. Hún nálgaðist land,
en hægar en í fyrra skiptið og staulaðist
upp í ijöruborðið skjálfandi á beinunum.
Þessi seinni ferð hafði reynt svo á hvern
vöðva og hveija taug, að nú var allt þan-
ið til hins ýtrasta og nú stóð hún í fjör-
unni, skjálfandi, lafmóð og örmagna.
Enn voru nokkrir skipsbrotsmenn eftir
úti í skipsflakinu, sem nú var á síðasta
snúningi. Myrkrið var að skella á og
myrkrinu fylgdi dauðinn. Hinn hugdjarfi
Hollendingur virti fyrir sér hina hrikalegu
sjón og hin skerandi óp skipsbrotsmann-
anna nístu hann inn að hjartarótum. Gat
hann gert meira? Gat hann reynt aftur?
„Jenny mín, getur þú það?“ Hann faðm-
aði hrossið og kjassaði innilega. Hryssan
nuddaði höfðinu að kinn húsbónda síns
líkt og hún vildi segja: „Húsbóndi, ef þú
vilt, þá skal ég reyna.“ Hann brá sér á
bak og hún hélt út í öldurnar hiklaust.
Henni tókst að komast að skipsflakinu,
en nú átti hún erfitt með sundtökin, þau
urðu veikari en í fyrri ferðunum, en samt
hélt hún áleiðis til strandar með síðustu
farþegana úr skipsstrandinu, en þeir
héldu dauðahaldi í reipið góða. Hvatning-
aróp heyrðust frá ströndinni, þar sem
margar hendur voru á lofti meðal áhorf-
endanna á ströndinni: „Ó, góði Guð al-
máttugur, gefðu aumingja skepnunni
kraft í þessa síðustu ferð.“
Höfuð hryssunnar er horfið um stund.
Það hefur skollið á hana ein aldan enn.
Þarna rís höfuðið upp úr öldunni. Þarna
kemur faxið á hinum hvíta búk. „Ó himna-
smiður, sýndu miskunn."
Teikning: Harrison Weir.
„Sjáið þið hana núna? Ég sé hönd hins
hugprúða Diðriks rísa upp úr sjónum í
átt til okkar, en nú er hönd hans horfin.
Ó, nú er þessi góði maður allur. Hann
hefur drukknað ásamt sínu göfuga hrossi
og þeim mönnum öllum, er hann reyndi
að bjarga í síðustu ferðinni. Göfugi Dið-
rik. Guð blessi ekkju hans og föðurlausu
börnin hans.“ Þessi góði og göfugi inað-
ur. Hann hugsaði meira um ekkjur ann-
arra manna og föðurlausu börnin þeirra
en eigin fjölskyldu, þegar hann fór sína
hinstu för. Þetta var afrek hins hollenska
Búa á strönd Afríku, en hann var þeirrar
ættar og þeirra manna, sem flestir Eng-
lendingar, sem kynni hafa haft af Búum,
myndu telja manna ólíklegasta til þess
að vinna slík afrek, sem um getur hér
að framan, en það ber vott um einstæðan
mannkærleika. Hetjudáðir, sem þessar,
eru drýgðar af öllum stéttum í öllum lönd-
um og myndu frásagnir af þeim fylla
margar bækur, en þetta var saga um Búa
í Suður-Afríku.
Lokaorð sögunnar benda til þess, að
eigi sé langt liðið frá Búastríðinu, er hún
er rituð.
Þýtt úr bókinni „Stories about horses.“ Copiled by
The Editor of the „British Workman". Sagan heitir á
ensku: „A noble horse and its rider.“ Ártal er ekki á
bókinni, en hún var f eigu Sigríðar M. Gunnarsson,
sem var enskukennari í Kvennaskólanum í Reykjavík
árin 1915-1935. Sigrfður dvaldi i 9 ár hjá Eiríki
meistara Magnússyni f Cambridge, en hann var kvænt-
ur móðursystur hennar, Sigríði, dóttur hjóna í
Brekkubæ.
Leifur Sveinsson þýddi.
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 10. FEBRÚAR 1996 7