Lesbók Morgunblaðsins - 23.03.1996, Síða 7

Rannsókn á Hjónadys jum
Við rannsókn komu fyrst í ljós tvær
smásteinahrúgur rétt undir yfirborði, um 3
x 1,5 m að ummáli hvor um sig, og var um
1 m á milli þeirra. Hér voru greinilega
fundnar tvær grafir sem í upphafi höfðu
verið þaktar steinhnullungum. I efri lögun-
um voru margar smávölur sem vegfarendur
hafa kastað í dysina um leið og þeir áttu
leið framhjá, en samkvæmt gamalli þjóðtrú
var það talið geta komið í veg fyrir óhöpp
að henda þremur steinum í dys þegar farið
var framhjá henni í fyrsta sinn (mynd 2).
DYS 1
Er efsta steinalagið hafði verið fjarlægt
úr dys 1 kom í ljós undir því annað gisið
lag steina sem voru aðeins stærri en í efsta
laginu. Þar undir var gröf sem lá frá norð-
austri til suðvesturs, um 1,85 m löng og
0,5 m breið. Á botni grafarinnar lá beina-
grind af konu. Líkið, sem mældist um 1,75
m langt, hafði verið lagt til í gröfinni með
krosslagða fætur. Hendurnar voru í nokkuð
óvenjulegum stellingum. Vinstri höndin lá
aðeins á ská niður yfir magann. Hægri
höndin hvíldi hins vegar upp að brjósti,
hugsanlega með krepptan hnefa. Höfuð-
kúpan lá við herðar beinagrindarinnar eins
og við mátti búast, en samt í einkennilegri
stellingu miðað við hin beinin. Við hnakk-
ann á höfuðkúpunni lá ein framtönn og
tveir hálsliðir voru úr lagi færðir (mynd 3).
Óljóst vottaði fyrir tauleifum ofan á
hægri handlegg og hryggjarliðum. Þær
sáust nær eingöngu sem örlítil litarbreyting
í moldinni en sjálft efnið var að mestu horf-
ið. Að framan, ofan á hryggjarliðunum,
fundust leifar af nokkrum lykkjum eða
krækjum úr málmi í röð niður að mitti.
Neðst í röðinni voru járnhlutir um 1 cm í
þvermál, e.t.v. hnappar.
Ekki varð vart við kistuleifar utan um
líkið, sem hefur sennilega verið dysjað án
kistu.
Það sem einkum vakti athygli í sam-
bandi við beinin í dys 1, var óvenjuleg lega
þeirra. í fyrsta lagi var höfuðkúpan reigð
svo langt aftur að ætla mátti að hún hefði
verið skilin frá bolnum og lögð niður með
líkinu. Vegna þess hve gröfin var grunn
var í upphafi ekki heldur hægt að útiloka
að höfuðkúpan hefði komið fram í jaðri
vegarbrúnarinnar, t.d. við breikkun vegar,
og verið tekin upp. Rannsókn á sniði sem
tekið var eftir endilagri gröfinni leiddi síðan
í ljós að við höfuðkúpunni hafði ekki verið
hróflað áður.
DYS 2
Dys 2 var rétt austan við dys 1. Ekki
mótaði fyrir henni á yfirborði áður en rann-
sókn hófst, en eins og áður sagði kom
steinahrúgan í ljós um leið og grassvörður-
inn hafði verið ristur ofan af. Er verið var
að hreinsa ofan af efsta steinalagi fundust
leifar af höfuðkúpu rétt undir yfirborði jarð-
vegs. Þar undir komu allmargir steinar í
ijós sem hafa afmarkað útlínur grafarinnar
sem virðist upphaflega hafa verið um 2,5
x 1,6 m að ummáli. Fleiri steinalög voru
þar undir.
Undir neðsta steinalaginu var beinagrind
og vantaði á hana höfuðkúpu og þrjá háls-
liði (mynd 4). Hendur lágu yfir magann.
Fætur voru krosslagðir. Gröfin, sem lá frá
norðvestri til suðausturs, var 1,62 m löng
og um 0,7 m þar sem hún var breiðust,
mjókkaði til austurs og var um 0,4 m breið
til fóta. Hún hafði upphaflega verið grafin
niður um hálfan metra.
höfuð á Staur
Til fóta sást greinilegt far eftir 9 cm
breiða holu á milli nokkurra steina (mynd
5). Bendir flest til þess að þama hafi verið
settur staur ofan í gröfina þegar gengið
var frá henni. Stórum steinum hafði verið
hlaðið upp að staurnum til að styðja við- |
hann. Ætla má að afhöggvið höfuð hins
látna hafi verið fest á staur þennan öðrum
vegfarendum til viðvörunar. Áf höfuðkúpu-
leifunum sem fundust þarna rétt undir yfir-
borði virðist sem höfuðið hafi verið óáreitt
á staurnum þar til það féll til jarðar af
eðlilegum ástæðum; hugsanlega var staur-
inn orðinn fúinn eða veðruð beinin stóðust
ekki lengur veður og vind og féllu niður á
dysina.
FUNDIR
í gröfinni fundust aðeins tveir hlutir úr
ryðbrunnu járni. Annar lá ofan við hægri
mjöðm, e.t.v. sylgja. Hinn lá á vinstri
mjöðm. Líklega er um að ræða hluti sem
hafa tilheyrt klæðnaði hins látna.

FORNLEIFAFRÆÐINGARNIR Lise Bertelsen og Sigurður Bergsteinsson
virða fyrir sér dysjarnar sem búið er að hreinsa ofan af.

BEINAGRIND af konu í dys 1. Hvíti depillinn við lmakkann er tönn.
Efri myndin:Beinagrind af hálshöggnum manni í dys 2. Til fóta
sést hola eftir staurinn sem höfuðið hefur verið sett á.
Hverjir Voru I Dysjunum
Við rannsóknina var sú spurning áleitin
hvort hægt væri að segja til um með nokk-
urri vissu hvaða einstaklingar hefðu verið
teknir af lífi og dysjaðir þarna við lækinn.
Fyrir rannsóknina var talið að þarna væri
um að ræða svonefndar Hjónadysjar og að
þar lægju Sigurður Arason og Steinunn
Guðmundsdóttir úr Árbæ.
Dauðadómar í Kópavogi
Til þess að reyna að komast að niður-
stöðu um hveijir gætu hafa legið í dysjunum
hefur verið leitað í ritaðar heimildir um
aftökur á Kópavogsþingi. Eftir því sem
næst verður komist munu að minnsta kosti
10 líflátsdómar hafa verið kveðnir þar upp.
Skal hér í stuttu máli gerð grein fyrir þess-
um dómum.
1.-2 Fyrstu dauðadómar sem heimildir
eru til um frá Kópavogsþingi, og sem jafn-
framt eru elstu rituðu heimildir um þing-
staðinn, er frægur tylftardómur frá 1. júní
1523 yfir Týla Péturssyni. Týli sem var
fyrrverandi hirðstjóri á Bessastöðum, hafði
tvívegis snúið aftur til Bessastaða, tekið
hirðstjórann Hannes Eggertsson til fanga
um skeið, rænt fé úr Bessastaðakirkju og
sköttum konungs. Eftir að hann hafði verið
tekinn fastur og dæmdur var hann leiddur
„austur yfir Bessastaði" þar sem hann var
hálshöggvinn ásamt syni sínum, þar sem
kallaðist Týlshóll síðan.
Greinarhöfundi er ekki kunnugt um legu
Týlshóls. Af orðalagi heimilda má ætla að
hann hafi verið í túni austan Bessastaða,
en þar er ekkert slíkt örnefni varðveitt.
Líklegra má telja að þeir feðgar hafi verið
teknir af lífi á Kópavogsþingstað og dysjað-
ir þar.
3. Hinrik Kules var þýskur maður sem
dæmdur var til dauða og tekinn af lífi á
Kópavogsþingstað, þann 23. febrúar árið
1582, fyrir að hafa drepið Bjarna Eiríksson
á Bessastöðum á jólanótt. Talið hefur verið
að Kules hafi verið dysjaður efst á Arnar-
neshæð, vestan við gamla veginn og mun
þar lengi hafa mótað fyrir gróinni dys.
4. Árið 1664, þann 25. janúar, var Þórð-
ur Þórðarson dæmdur til dauða í Kópavogi
fyrir þjófnað á verslunarvarningi. Systir
hans Guðrún kærði dóminn á Alþingi 1665.
í athugasemd með afskrift af dómnum sem
færður er í alþingisbók 1666 kemur fram
að Þórður hafi verið hengdur.
5. -6. í desember 1677 voru maður og
kona dæmd fyrir sams konar afbrot.
7.-8. Árið 1703 voru tveir flökkuþjófar
dæmdir til dauða og hengdir.
9.-10. Að lokum er þess getið að Sigurð
ur Arason og Steinunn Guðmundsdóttir
hafi verið dæmd og tekin af lífi á Kópavogs-
þingi árið 1704.
Ekki hef ég fundið fleiri heimildir um
dauðadóma sem framfylgt hefur verið á
Kópavogsþingstað en þessa Í0 einstaklinga
sem hér voru taldir upp að framan. Kópa-
vogsþingstaður var fluttur til Reykjavíkur
árið 1753 og þá er hlutverki hans lokið.
Eftir því sem næst verður komist virðast
að minnsta kosti 4 karlmenn hafa verið
hálshöggnir og 4 hengdir á þeim tíma sem
þingstaðurinn var í notkun. Ein kona virð-
ist hafa verið hengd og einni var drekkt.
Umræða Og Niðurstöður
í dys 1 var kona, sennilega milli þrítugs
og fertugs. Lega beinanna var að ýmsu
leyti óvenjuleg, einkum á efri hluta líkam-
ans. Hendurnar virtust t.d. ekki hafa verið
lagðar til eins og venja var til, og höfuðið
var reigt aftur á bak. Sennilegasta skýring-
in á þessum óvenjulega umbúnaði er að
sekkur hafí verið dreginn yfir konuna áður
en henni var drekkt, skorðað hendur henn-
ar og hún dysjuð án þess að hann væri fjar-
lægður. Það gæti m.a. skýrt krepptar hend-
ur og einkennilega stellingu höfuðs. I fjör-
brotum gæti höfuðið hafa orðið fyrir áverka,
t.d. rekist í stein og tönnin brotnað, en
fylgt með í sekknum í gröfina. Fæturnir
höfðu verið lagðir til í gröfinni, sem bendir
til að pokinn hafi aðeins náð niður að mitti
en ekki niður um allan líkamann.
Óeðlileg stelling höfuðs gat hugsanlega
bent til hengingar en Jón Steffensen pró-
fessor sem skoðaði beinin áleit þó að ekki
hefði verið um hengingu að ræða. Einnig
er ólíklegt að hengd manneskja hefði haft
hendurnar á þennan hátt. Tönnin sem
fannst við hnakka líksins bendir til hins
sama. Hún hefur ekki getað losnað eftir
að líkið var grafið í jörðu. Hafi hún losnað
annars staðar hefði hún orðið þar eftir á
staðnum, nema að hún hafi fylgt með í
poka sem var utan um höfuðið, eins og
áður var getið.
Enda þótt það komi ekki fram af forn-
leifafræðilegum rökum, má telja líklegast
að konunni hafi verið drekkt í Kópavogs-
læk. Tönnin gæti hafa brotnað er konunni
var hent í lækinn eða vegna síðustu fjör-
brota hennar þar. Aðeins einni konu var
drekkt á Kópavogsþingi, eftir því sem best
er vitað. Bendir því margt til þess að munn-
mælin eigi við rök að styðjast og að konan
í dys 1 hafi í raun verið Steinunn Guð-
mundsdóttir.
í dys 2 lá ungur karlmaður sem hafði
verið hálshöggvinn. Aldursins vegna getur
ekki verið um Týla að ræða. Það útilokar
því sennilega einnig son hans þar eð líklegt
má telja að þeir hafi verið dysjaðir saman.
Ætla má að Kules hafi fremur verið höggv-
inn en hengdur, þar eð hann hafði drepið
mann. Þjófar munu yfirleitt hafa verið
hengdir. Samkvæmt heimildum átti Kules
að hafa verið dysjaður efst á Arnarneshæð.
Sú dys hefur ekki fundist. Ef til vill hefur
hún horfið við vegaframkvæmdir fyrir 2-3
áratugum. Ætla má að Kules hafi verið
eldri en sá ungi maður sem í dysinni lá.
Þá er aðeins Sigurður Arason eftir af
þeim sem heimildir eru um að hálshöggnir
voru í Kópavogi. Aldur hans og aldur hins
látna í gröfinni virðist geta farið vel sam-
an. Enda þótt fornleifafræðin geti ekki af
sjálfri sér sagt til um heiti einstakra manna
sem grafnir eru upp, má með nokkuð sterk-
um líkum álykta að Sigurður Arason hafi
legið í dys 2.
Breikkun Hafnarfjarðarvegar við Kópa-
vogslæk og rannsókn á dysjunum þar hefur
orðið til þess að rifja upp fornt sakamál.
Hún verður þannig óvænt til að bregða
nýju ljósi á afdrif tveggja ógæfusamra ein-
staklinga sem mættu örlögum sínum hér,
og minnir okkur óþyrmilega á þær
grimmúðlegu refsingar sem tíðkuðust hér
á landi fyrir um 300 árum.
Heimildir:
Alþingisbækur íslands V, VII, X 1944. Reykjavík.
Annálar 1400-1800 I 1922-1927. Hið íslenzka bók-
menntafélag. Reykjavík.
Árni Bjömsson 1990. íslenskt vættatal.
Árni Magnússon 1955. Chorographiea Islandica. Safn
til sögu Islands 2. 2. fl. I.
Einar Laxness 1985. Bessastaðir. í Landið þitt ís-
land. Lykilbók. Reykjavík.
Guðrún Sveinbjarnardóttir 1986. Rannsókn á Kópa-
vogsþingstað. Kópvogskaupstaður. Diplomatarium Is-
landicum IX 1888-1951. Islenzkt fombréfasafn. Kaup-
mannahöfn og Reykjavík.
Helgi M. Sigurðsson 1995. Morð við Skötufoss. Les-
bók Morgunblaðsins 21. október 1995. Reykjavík.
Jón Árnason 1954. íslenzkar þjóðsögur og ævintýri
I. Reykjavík.
Jón Espólin 1828 og 1829. íslands Árbækur í sögu-
formi VII. Kaumannahöfn.
Kristján Eldjárn 1982. Örnefni og minjar í landi Bessa-
staða. Árbók hins íslenzka fornleifafélags 1981. Bls.
132 - 147. Reykjavík. Lesbók Morgunblaðsins.
Matthías Þórðarson 1929. Nokkrar Kópavogs-minjar.
Árbók hins íslenska fornleifafjelags 1929. Bls. 1-33.
Reykjavík.
Páll Sigurðsson 1984. Athuganir á framkvæmd lífláts-
hegninga og á aftökustöðum og aftökuömefnum á
íslandi. Erindi og greinar 11. Félag áhugamanna um
réttarsögu. Reykjavik.
Sýslumannsæfir eptir Boga Benediktsson á Staðar-
felli, með skýringum og viðaukum eptir Hannes Þor-
steinsson. IV bindi.1909-1915. Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 23.MARZ1996 7