Lesbók Morgunblaðsins - 16.11.1996, Qupperneq 5

A DEGl ISLENZKUNNAR
VIÐFANGSEFNI
ALLRA DAGA
Morgunblaóió hefur margoft brýnt fyrir lesendum
sínum aó standa vöró um móóurmólió og sjálft leit-
ast blaóió vió aó ganga á undan meó góóu for-
dæmi, ekki aóeins á degi íslenzkunnar, heldur alla
daga. Hvatningargreinar um þetta efni hafa marg-
oft birzt í blaóinu. Hér eru dæmi frá tveimur árum.
stjórnin vilji leita samþykkis þingsins til þess
að „útvega sér lagaheimild einmitt fyrir því,
að danska þýðíngin skyldi vera lög á íslandi
eptirleiðis, og standa þannig jafnfætis hinu
íslenzka frumriti laganna, er þíngið hefði
samþykkt á sína túngu, og láta hið íslenzka
fulltrúaþing gángast undir það fyrir sitt leyti,
að ábyrgjast alla þá óskipun og öll þau vand-
ræði, sem þar af kynni leiða“ einsog segir í
Andvara-greininni.
Síðan er bent á að alþingi eigi ekki að
semja lög nema á íslenzku og að engin lög
séu gild nema á frumtungunni. Þetta verði
að vera ótvírætt þvíað annars gæti orðið
ágreiningur um orðalagsmun. Dönsk þýðing
á frumvörpum alþingis geti þannig ekki öðl-
azt minnsta lagagildi þótt konungur stað-
festi hana. Um þetta er síðan fjallað í þess-
ari athyglisverðu grein og rökin ekki sízt sótt
í athugasemdir Jóns forseta sem birzt höfðu
í Nýjum Félagsritum fyrr á öldinni, en þau
eiga augsýnilega rætur í II kafla Ritgerðar
um ríkisvald eftir Locke, Um ríki náttúrunn-
ar, þarsem segir: Svo mikið er víst að lög
ríkisins geta ekki, fyrir neina þá helgun sem
yfirlýstur vilji löggjafarvaldsins veitir þeim,
náð til útlendings; þau tala ekki til hans og
þótt þau töluðu til hans þá bæri honum eng-
in skylda til að ljá þeim eyra. (9).
Með skírskotun í XVIII árgang Nýrra
Félagsrita er bent á að naumast þúsundasti
hver maður á landinu skilji danska tungu og
engum sé skylt að hlýðnast lögum sem þeir
skilja ekki, „heldur lögum þeim einum, sem
íslenzk voru, og áður réðu“. Það séu réttindi
hverrar tungu sem sé lifandi þjóðmál einsog
íslenzkan, að það eitt megi kalla að lögum
skipað sem þjóðin hefur á sína tungu „og
skuli engum öðrum skipunum hlýðnast".
Athyglisvert er að greinarhöfundur telur
að brot á réttindum íslenzkrar tungu stuðli
að stjórnleysi í landinu enda hafi aðförin að
íslenzkunni verið liður í því að innlima Island
í konungsríkið. Ef stjórninni hefði tekizt að
halda fram tilætlun sinni til þrautar og koma
því í höfn að réttarstaða íslands væri einsog
hvers annars dansks fylkis eða héraðs hefði
mátt ganga að því vísu að þjóðleg glötun og
tímanleg niðurníðsla, hnignun og afturför
hefði gagntekið allt á íslandi, einsog komizt
er að orði. Margvísleg niðurlæging og við-
stöðulausar tilraunir voru gerðar til að veikla
mótstöðuafl íslendinga og þá ekki sízt með
því að sækja að tungu þeirra. En hún var
sá broddur sem eigi lét beygjast. Það er óend-
anlega mikilvæg söguleg staðreynd sem við
ættum að hyggja að, ekki sízt nú þegar að
henni er sótt úr öllum áttum. Án hennar
yrði ísland einsog hvert annað auðnulaust
eyland, sem hefði glatað tengslum við rætur
sínar og arfleifðin gæti ekki framar borið
þann ávöxt sem að er stefnt. Það er að minni
hyggju „hégómlegt oflæti" svoað enn sé vitn-
að í fyrrnefnda Andvara-grein að halda ann-
að eða gera því skóna að tungan sé ekki í
hættu. „Hið rángláta hapt á frelsi túngunn-
ar“ hefði getað orðið sá dragbítur í sjálfstæð-
isbaráttu okkar sem úrslitum réð. Þetta vissi
Jón Sigurðsson öllum öðrum fremur - og
þá einnig Fjölnismenn - og því lögðu þeir
alla áherzlu á tengsl við fornan arf, tunguna
og mikilvægi hennar í baráttunni við erlent
vald og fyrir þeim mannréttindum sem áttu
rætur í sjálfstæðisyfirlýsingu Bandaríkjanna,
brezkum grundvallarreglum um lýðræði og
yfirlýsingu frönsku borgarastéttarinnar eftir
stjórnarbyltinguna miklu 1789. Jón forseti
og félagar hans töldu tunguna hvorki meira
né minna en „helgustu réttindi" íslendinga
og aðför að henni sé barátta fyrir ólögum
sem málstaður dönsku stjórnarinnar byggist
á „og látin hafa verið yfir oss dynja hvenær
sem færi heffr gefizt, rétt einsog stjórnin
hefði skilið svo köllun sína gagnvart oss, að
hennar mark og mið væri að gjöreyða öllu
því, sem væri íslenzkt til, og þannig að sjá
hinni fornu túngu Norðurlanda og þjóðerni
íslendinga og sjálfsforræði fyrir borð kastað".
6.
Þegar ég í vetur vakti athygli stúdenta í
heimspekideild á því sem hér hefur verið
sagt um íslenzka tungu og rétt hennar á
málþingi um Jón Sigurðsson klykkti ég út
með örlitlu kvæði um hann sem ég orti fyrir
mörgum árum, en sá nú í hendi mér að fjall-
ar ekki sízt um þá hættu sem að íslenzkunni
steðjar - og þjóðerni okkar. Það er e.k.
forspá, svohljóðandi í kvæðabókinni Veður
ræður akri, 1981, en ljóðið er þó mun eldra:
Hann lagði saman tárin
sem lítilmagnar grétu:
í svipi þeirra og andlit
var Islandssagan brennd.
Ég laut höfði við legstein hans
letraðan fáum orðum,
í bijósti mínu var heiður himinn,
en haglél í grennd. (Helgjspjall)
Ilenzk tunga hefur verið til umræðu
að undanförnu. Margir bera ugg í
bijósti þegar vikið er að framtíð
hennar. Erlent fjölmiðlaefni þrýstir
sér inn í stofu flestra Islendinga,
nánast viðstöðulaust, og stór spurn-
ing hvort við stöndumst þessa ásókn
til lengdar. í þessum efnum sem
öðrum er sókn bezta vörnin. Þess vegna
hafa umræður þessar verið af hinu góða
og þá ekki sízt ráðstefna Sverris Hermanns-
sonar menntamálaráðherra um íslenzka
tungu á fullveldisdaginn. Hún var mikil-
vægt framlag í þeirri gagnsókn sem nú er
hafin fyrir varðveizlu tungunnar. Ráðstefn-
an var jafn brýn og hún var ánægjuleg.
Málflutningur unga fólksins vakti ekki sízt
gleði og vonir. Hann var sérvizkulaus. Nú
kemur til kasta þings og fjárveitingavalds
að láta verkin tala. Sú hugmynd er allrar
íhugunar verð að helga 1. des. ár hvert
íslenzkri tungu og málsmenningarhefð okk-
ar. Þessi vakning verður að ná inní þingsa-
lina. Og til ríkisfjölmiðlanna. Og þá ekki
sízt skólanna. Það mætti hefja framsagnar-
og framburðarkennslu í yngri árgöngum
en gert er ráð fyrir í ályktunum ráðstefn-
unnar. Það þarf að hlúa að rótunum í því
ræktunarstarfi sem nú verður hafizt handa
um.
Menntamálaráðherra hefur áður skorið
upp herör í þingsölum og látið til sín taka.
Þannig hefur hann síður en svo einskorðað
málflutning sinn við deilumar um setuna
þótt setuáhugi hans hafi orðið hvað kunn-
astur. Ýmsir mæltu setunni bót en hún fór
fyrir bijóstið á öðrum. En setan er aukaat-
riði. Varðveizla íslenzkrar tungu skiptir
aftur á móti sköpum. Með ráðstefnunni á
fullveldisdaginn hefur menntamálaráðherra
lagt á það áherzlu og tekið forystu um við-
námið. Hann er vel í stakk búinn, svo gott
tungutak sem hann hefur sjálfur úr vest-
firzku æskuumhverfi sínu.
Það er rétt hjá menntamálaráðherra að
nauðsynlegast er nú að efla þekkingu ís-
lendinga á bókmenntum sínum, fornum og
nýjum, því að þær eiga undir högg að sækja
í sterkasta fjölmiðlinum, sjónvarpinu. Þar
eiga þær að vera hátt á hrygginn reistar,
ekki síður en í öllum skólum landsins. Þá
er framsögnin, skýr framburður, eitt mikil-
vægasta atriðið, þótt hitt skipti engu hvort
menn nota norðlenzkan, vestfirzkan, sunn-
lenzkan eða skaftfellskan framburð. Það
væri út í hött að krefjast þess að einungis
væri notaður einhver samræmdur fram-
burður á opinberum vettvangi. Slíkt leiddi
einungis til andúðar og óánægju, auk þess
sem fjölbreytni í tungutaki er jafn skemmti-
legur og mikilvægur þáttur í þjóðlífinu og
hvað annað. Litrík fjölbreytni er okkur eig-
inleg því að hún er eitt helzta einkenni
náttúrunnar og við erum hluti af henni.
En það á að kenna mönnum réttar áherzlur
í töluðu máli, hvort sem þeir tala norð-
lenzku eða sunnlenzku. Sú tilhneiging, ekki
sízt innan þingsala því miður, að nota rang-
ar og útlenzkulegar áherzlur á íslenzk orð
gæti reynzt okkur sá skaðvaldur sem úrslit-
um réði. Það er því nauðsynlegt fyrir íslend-
inga að vita að aðaláherzla á önnur at-
kvæði en hið fyrsta í hveiju orði er röng.
Slíkt tungutak stafar af útlendum áhrifum
og gæti orðið til þess að kippa stoðunum
undan málkerfí okkar. Á þetta eiga allir
kennarar að leggja áherslu, ekki sízt þeir
sem kenna erlend tungumál. Það er mikil-
vægasti þáttur tungumálakennslu að kunna
íslenzku svo að vel fari. Því eiga tungumála-
kennarar að leggja áherzlu á móðurmálið
jafnframt því sem þeir kenna sín fög.
Tungumálakennsla á ekki sízt að miða
að því að menn hugsi betur á eigin máli
og komi þessari hugsun skýrt og skorinort
á íslenzka tungu. Við blaðamenn erum í
glerhúsi, hvað þetta snertir. íslenzk setn-
ingaskipan er sífelldlega að bögglast fyrir
bijóstinu á fjölmiðlafólki. Það snarar alltof
oft erlendum texta á einhvers konar ís-
lenzkt hrognamál sem er fremur enska eða
danska en ástkæra ylhýra málið. Lesendur
eiga að vera kröfuharðir við okkur blaða-
menn. Við eigum að hafa hitann í haldinu.
Og það á að gagnrýna okkur harðlega þeg-
ar við vinnum úr erlendum heimildum með
þeim hætti að til skammar er. Það vill þó
alltof oft brenna við. Og það gerist raunar
ekkert síður þegar unnið er með íslenzkan
texta frá grunni og engum þýðingum er til
að dreifa. íslenzk tunga var höfuðprýði
Bessastaðaskóla. Þar var hún kennd með
eftirminnilegum árangri í öllum kennslu-
stundum, hvort sem um var að ræða grísku-
eða latínutíma, eða þá kennslu í einhveijum
öðrum fögum. Alltaf var verið að kenna
móðurmálið og áherzla á það lögð, enda
voru kennarar Bessastaðaskóla mikilhæfir
sérfræðingar í íslenzkri tungu og menningu.
Kennarar nú um stundir ættu að tileinka
sér andann í Bessastaðaskóla. Þar var ís-
lenzk tunga í tízku. Oft var þörf en nú er
nauðsyn að íslenzk tunga komizt aftur í
tízku. Það kom í veg fyrir að við glötuðum
íslenzkunni á síðustu öld að danskan varð
ekki tízkufyrirbrigði, jafnvel ekki í Reykja-
vík sem var þó harla maðksmogin að þessu
leyti. Því miður eru flestir slagarar á ensku.
Og þeir eru í tízku. Þó heyrast dægurlög
með sæmilegum íslenzkum textum, sem
betur fer. En þau eiga því miður undir
högg að sækja. Allt skal koma úr enska
blýmótinu. Vonandi að þessi hrina gangi
einhvern tíma yfir eins og aðrar náttúru-
hamfarir.
1985
íslenzkan hefur tekið breytingum eins
og önnur tungumál. Hjá því verður bókstaf-
lega ekki komizt. Hún er að breytast og á
eftir að breytast. Menningarleg framtíð
okkar veltur á því, hvernig hún breytist og
hve mikið. Þannig hefur einnig íslenzk
tunga tekið breytingum á vörum fólksins
og meiri en margur hyggur. Það er ekki
okkar hlutverk að sporna við þróun máls-
ins, heldur því að það verði málfræðilegum
byltingum að bráð. Og margt ber að va-
rast. Breytingarnar gerast oftast hægfara
og við tökum ekki alltaf eftir þeim, hugsum
ekki um þær í daglegum önnum. En þeir
sem komu í skrifstofu ríkisféhirðis fyrir
jólin og hlustuðu á tal þeirra, sem þangað
áttu erindi, gátu látið sér detta í hug að
æ-ið væri að hverfa úr málinu og verða
a-inu að bráð: Sumir höfðu verið hakkaðir,
aðrir höfðu verið lakkaðir.
1984
Margt fróðlegt og nýtilegt hefur verið
sagt og skrifað um íslenzkt mál, til að
mynda í útvarpi, og má nefna Árna Böð-
varsson meðal annarra, skínandi kennara
eins og bréfritari kynntist í háskóla, enda
hefur hann nú góðu heilli verið gerður að
íslenzkufulltrúa þessa áhrifamikla fjölmið-
ils. Og ekki verður lögð nægileg áherzla
á, hve þættir Orðabókarmanna hafa verið
mikilvægir og fróðlegir, enda hafa erindi
þeirra verið hvatning til Islendinga að rækta
garðinn sinn á vályndum tímum.
Hér í blaðinu hafa verið miklar umræður
um íslenzka tungu - og er það vel. Gísli
Jónsson, menntaskólakennari, sá fijói,
áhugasami og gagnmmenntaði norrænu-
fræðingur, hefur ekki látið deigan síga,
heldur haft forystu um málrækt með þeim
hætti, að vart getur liðið langur tími, þar
til þættir hans verða gefnir út í bók.
1984
Við íslendingar þurfum að gæta okkar
vel og slá skjaldborg um menningu okkar
og tungu, nú þegar sú öld gengur í garð
að erlend áhrif flæða úr gervihnöttum yfir
stórar þjóðir sem litlar. Vonandi lifum við
byltinguna af. En það verður að sjálfsögðu
ekki undir öðrum komið en okkur sjálfum.
Höfum við þrek til þess að vinna svo úr
fortíðini, að við stöndumst framtíðina? Von-
andi verður menning íslenzkrar fortíðar
leiðarljós okkar inn í framtíðina, svo að við
slitnum ekki úr tengslum við rætur okkar,
þá er voðinn vís. Blómið deyr á rótlausum
stilk. Án íslenzkrar tungu og fornra bók-
mennta munum við sogast inn í þjóðahafið
mikla, hverfa; verða ósýnileg eins og örver-
urnar. Við trúum því, að hlutverk okkar
verði annað og meira í framtíðinni.
1984
Morgunblaðið hefur oft varað við þeim
erlendu áhrifum sem eru skeinuhættust ís-
lenzkri tungu, en svo lengi sem við höfum
nokkrar áhyggjur af þróun hennar ætti
okkur að vera minni hætta búin en ella.
Það er skylda okkar að varðveita tunguna,
varðveita samhengið í sögu þjóðarinnar,
varðveita samanlagða arfleifð íslenzkrar
menningar, íslenzkra bókmennta - en það
verður ekki gert án varðveizlu tungunnar
sem er forsenda þess að við lifum af og
höldum sérkennum okkar.
1984
Það er raunar kjarni málsins, að við
getum lesið allar bókmenntir okkar fyrir-
hafnarlítið, a.m.k. miðað við aðrar þjóðir,
eins og Sigurður Nordal benti m.a. á, ...
Það er „okkur ekki sízt mikilvægt fyrir
þá sök, að það gerir okkur kleift að eiga
samskraf við allar þær kynslóðir, sem lifað
hafa á íslandi og einnig þá sem fluttu þessa
Kennarar nú um stundir œttu ad tileinka sér
andann í Bessastadaskóla. Þar var íslen%k tunga
í tízku. Oft varþörf en nú er nauósyn ad ís-
lenxk tunga komist aftur í tíxku.
-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 16. NÓVEMBER 1996 5