Lesbók Morgunblaðsins - 16.11.1996, Qupperneq 12

UPPHAF NÚTÍMALEIK-
r /
Sveinn Einarsson, leik-
húsfræóingur, leikstjóri
og rithöfundur, hefur lok-
ió vió síóara bindi sögu
íslenskrar leikritunar og
er bókin væntanleg ó
SON hitti Svein aó móli
í tilefni þessa og baó
hann um aó rekjg fyrir
sig helstu nióurstöóur
rannsókna hans. Bókin
1890 til 1920 en þaó
segir Sveinn aó hafi
markaó tímamót í sögu
íslenskrar leiklistarsögu.
SVEINN EINARSSON lauk fil.
lic.-prófi frá Stokkhólmshá-
skóla árið 1964 og varði þá
ritgerð sem fjallaði um ís-
lenska leiklist og leikritun á
árunum frá 1890 til 1920. í
ritgerðinni hélt hann því fram
að á þessum árum hefði í
fyrsta skipti orðið til íslensk leiklist sem
átti listarheitið skilið. Ritgerðin er grunnur-
inn að síðara bindi íslenskrar Ieikritunar sem
Sveinn hefur nú lokið við en það er væntan-
legt á markað í útgáfu Hins íslenska bók-
menntafélags fyrir jól.
„Þegar ég fór út til náms árið 1954,“
s ségir Sveinn, „var ég ákveðinn í að læra
eitthvað í leikhúsfræðum sem var þá frekar
ung námsgrein. Það voru ekki margir skólar
sem höfðu hana á námsskrá sinni; hægt var
að fara til Kapmannahafnar, ýmissa borga
í Bandaríkjunum og Þýskalandi, Vínarborg-
ar, Birmingham og Bristol á Bretlandi og
til Stokkhólms sem mér leist best á. Síðan
þetta var hefur mikið vatn runnið til sjávar
og þessi fræði orðin hluti af námsskrám
flestra háskóla; á Norðuriöndunum hygg ég
að allir háskólar hafi kennarastöðu í leikhús-
fræðum nema einn, sem er Háskóli íslands.
Það er vitanlega orðið löngu tímabært að
bæta úr þessu enda hefur leikhúsið notið
mikillar alþýðuhylli hér á landi allt frá síð-
ustu öld. Verkefnin eru líka óþijótandi. Hér
. vantar tilfínnanlega grunnrannsóknir sem
hægt er að byggja frekari athuganir á og
slík vinna fer helst fram innan háskólans.
Nýlega hafa líka tveir menn lokið doktors-
prófi í þessum fræðum, Terry Gunnel og
Jón Viðar Jónsson, og ætti því ekki að vera
skortur á kennurum."
Sveinn gaf aldrei ritgerð sína út enda
hafði hann heitið því að halda rannsóknun-
um áfram. Þegar heim kom tóku hins vegar
við tímafrek verkefni sem ollu því að fræði-
störfin sátu mikið til á hakanum. „Ég hef
samt alltaf verið að grúska eitthvað í þessu
verkefni og síðastliðin fimm ár hef ég ein-
beitt mér að því. Þannig má segja að á bak
við bókina liggi þijátíu ára starf."
Á tímabilinu frá 1890 til 1920 segir
Sveinn að grunnurinn að því blómlega leik-
húslífi sem nú fari fram hér á landi hafí
verið lagður. Á þessum tíma fékk leiklistin
viðurkenningu sem mótandi afl í íslensku
menningarlífi; það var ekki aðeins uppgang-
ur í íslenskri leikritun á þessum tíma heldur
varð leikhúsið einnig mikil lyftistöng fyrir
bæði tónlist og myndlist í landinu. Leiklist-
inni sjálfri fleygði líka fram og ytri aðstæð-
ur breyttust mjög til batnaðar, Iðnó var
reist og fleiri hús en auk þess var lagður
grunnur að byggingu Þjóðleikhússins.
„Á þessum tíma varð til leiklist hér á
landi. Hitt voru leiktilraunir og leiktilburðir
en starfið á þessum tíma einkenndist af list-
rænum metnaði og listrænni meðvitund.
Þetta merkilega vakningartímabil í sögu
íslenskrar leiklistar og leikritunar skoða ég
út frá sem flestum sjónarhomum í bókinni."
Leikió úli um alll land
Það segir okkur til um hvað var að gerast
í íslensku leikhúslífí í kringum aldamótin
síðustu að reist voru fjögur hús í Reykjavík
sem leiklistin átti athvarf í; Góðtemplarahús-
ið, Fjalakötturinn, Báran og Iðnó. „Og það
sem meira er,“ segir Svemn, „það rís fjöldi
húsa úti um allt land. Áður höfðu menn
leikið þar sem hægt var að koma því við;
strákamir í Skálholti léku úti á hlaði og á
milli húsa, inni í skólastofum, leikið var á
loftinu á Bessastöðum og í Lærða skólanum
hér í bænum, það var leikið inni í stofu hjá
amtmanni, í yfirréttarhúsinu, í gildaskálum
og úti um land var leikið í pakkhúsum kaup-
manna, í hálfbyggðum kirkjum, í baðstofum
þótt þröngar væm og raunar alls staðar þar
sem því varð við komið.
SVEiNN Einarsson
Það verður því ekki aðeins breyting hér
í Reykjavík heldur er bókstaflega farið að
leika úti um allt. Þetta byrjaði á ísafírði og
svo var einhver sýning á Grafarósi sem við
vitum lítið um, síðan fara menn að taka upp
leiksýningar á Akureyri og á Gmnd í Eyja-
fírði, sem sagt bæði í bænum þar sem leik-
ið var á dönsku og í sveitinni þar sem íslensk-
an var notuð. Þetta gerist um það bil sem
Matthías Jochumsson er að skrifa Útilegu-
mennina í skólanum fyrir sunnan, eða í
kringum 1860.
Upp úr 1880 kemur skriða en þá er leik-
ið á einum 35 plássum á landinu. Þessi
bylgja helst í hendur við breytingar sem
urðu á þjóðfélags- og atvinnuháttum í kjöl-
far þéttbýlismyndunar. Góðtemplarahreyf-
ingin, ungmennafélögin, kvenfélögin og
verkalýðsfélögin em að eflast á þessum tíma
og em mjög áfram um að styrkja leiklist-
ina. Síðan em stofnuð áhugamannafélög
um leiklist sem standa fyrir sýningum en
húsaskjól fengu þau einkum hjá góðtemplur-
um.
Þetta er mjög merkilegur tími. Menn em
fullir af metnaði og það er ekkert verið að
kasta til hendinni. Sett voru upp öll íslensk
verk sem vom fáanleg og erlend einnig,
aðailega dönsk þó eins og gefur að skilja.
Metnaðurinn endurspeglast líka í því að það
var ekki liðinn áratugur frá byggingu Iðnó
þegar settar vom fram kröfur um að betra
hús yrði reist, hús sem hæfði þeirri starf-
semi sem þar færi fram. Snemma á öldinni
Morgunblaðið/Golli
vakna því hugmyndir um að þjóðleikhús
verði reist.“
Markviss stefna 09 opinber
vióurkenning
Sveinn segir að almennt stefnuleysi hafi
þó ríkt á meðan leikfélögin vora lítil og lifðu
stutt. „En um leið og Leikfélag Reykjavíkur
kemur til sögunnar og tekst að ná góðri
fótfestu var hægt að móta heillegri stefnu.
Verkefnavalið breyttist; það var ekki lengur
jafntilviljunarkennt og áður. Alþýðlegir
gamanleikir viku mikið til fyrir raunsæisleg-
um verkum og var það í samræmi við tíðar-
andann. Strax árið 1904 var farið að leika
Ibsen, Holberg og Bjömson.
Menn vildu fylgja nýjustu straumum og
stefnum og búa til leikhús sem var jafngilt
því sem gerðist erlendis. Um þetta var ekki
aðeins leikhúsfólkið sjálft sammála heldur
hlutu þau víðtækan stuðning hjá blöðum
þessa tíma og áhrifamönnum. Til merkis
um það er að strax um aldamótin fær Leikfé-
lagið opinberan styrk frá bæði ríki og borg.
Á þessum tíma var líka farið að veita leik-
listarfólki listamannastyrki eða heiðurslaun,
Stefanía Guðmundsdóttir leikkona er fyrst
leiklistarfólks til að hljóta þau árið 1907.“
Fyrsta blómaskeió islenskrar
leikritunar
íslensk leikritun tekur líka mikinn kipp
á þessum tíma, segir Sveinn að þarna hefj-
ist fyrsta blómaskeið hennar með höfundum
markað innan fárra
-------„-----------
daga. ÞROSTUR HELGA-
fjallar um tímabilið frá
MENNINGAR AISLANDI
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 16. NÓVEMBER 1996