Lesbók Morgunblaðsins - 16.11.1996, Page 13

URKYNJUN OG
SPILAGLEÐI
eins og Jóhanni Sigutjónssyni og Guð-
mundi Kamban. „Indriði Einarsson og Ein-
ar Hjörleifsson fyllast líka miklum móð og
fleiri. Margir halda að Jóhann og Guðmund-
ur hafi fyrst og fremst skrifað fyrir dönsk
leikhús þar sem þeir voru búsettir í Dan-
mörku en svo var alls ekki; þrjú af fjórum
höfuðleikritum Jóhanns voru til dæmis
frumflutt í Iðnó áður en þau voru flutt í
Danmörku; Bóndinn á Hrauni, Fjalla-
Eyvindur og Galdra-Loftur. Og íslensku
sýningarnar þóttu meira að segja standa
þeim dönsku á sporði, stundum þóttu þær
jafnvel betri, eins og til dæmis uppfærslan
á Galdra-Lofti.
En það er auðvitað merkilegt að íslensk
leikritun var þá þegar orðin útflutningsvara,
við vorum ekki lengur aðeins þiggjendur
heldur einnig gefendur í leikmenningu
heimsins. Fjalla-Eyvindur var sýndur í fjöl-
mörgum löndum; á öllum Norðurlöndum, í
Þýskalandi, Lettlandi, London og svo fram-
vegis. Verk Kambans, eins og Vér morðingj-
ar, fóru líka sigurför víða. A þessum tíma
er því óhætt að segja að nýjar víddir opnist
í menningarsamskiptum Islands við um-
heiminn."
N,
Leikarar og aArir listamenn
Leikara á þessu tímabili segir Sveinn
hafa verið áhugamenn að því leyti að þeir
höfðu ekki hlotið formlega leikmenntun þótt
sumir hafi þeir staðist allar kröfur sem gerð-
ar eru til atvinnumanna. Fjórir virtir og
dáðir leikarar mynduðu eins konar kjarna
hér við Leikfélag Reykjavíkur; Stefanía
Guðmundsdóttir, Guðrún Indriðadóttir, Árni
Eiríksson og Jens B. Waage. „Leikurinn var
greinilega á háu stigi fyrst sýningar hér
þóttu vera sambærilegar við erlendar sýn-
ingar eða jafnvel slá þeim við. Það virðist
þó sem hópatriði hafi alltaf verið erfið við-
fangs hér en að þeim er ítrekað fundið í
gagnrýni. Hópurinn hefur augljóslega ekki
verið nógu breiður.
Annar veikur hlekkur var leiktjöldin og
svo var lengi vel. Hér voru ekki menn sem
höfðu kunnáttu til að gera leiktjöld á þessum
fyrstu árum. En metnaðurinn var svo mik-
ill að stundum voru flutt hingað leiktjöld í
heilu lagi frá Danmörku. Menn gerðu sér
því grein fyrir vandanum. Því var hins veg-
ar hætt þegar Einar Jónsson frá Fossi, list-
málari, kom til sögunnar á öðrum áratugn-
um. Einnig gerðu Ásgrímur Jónsson og
Þórarinn B. Þorláksson leikmyndir. Búning-
ar voru hins vegar alltaf saumaðir hér á
landi og virðast hafa verið vandaðir alveg
frá_fyrstu tíð.
Á þessum tíma kemur líka tónlistin og
dans inn í sýningarnar í fyrsta skipti. Fyrstu
íslensku tónskáldin eru að koma fram á sjón-
arsviðið á þessum tíma og þau eru óðar
kölluð til verks í leikhúsunum. Það var því
iðulega flutt frumsamin íslensk tónlist á
leiksýningum. Það má því segja að leiklistin
hafi orðið aflvaki fyrir aðrar listgreinar, eins
og tónlist, myndlist og dans sem voru allar
að vinna sér sess hér.“
Vildu skapa alvöru leikhús
Allt þetta starf segir Sveinn að beri vitni
um að hér vildu menn skapa alvöru leikhús
sem tekið yrði mark á. „Og þótt leikarar
hafi ekki farið að sækja formlega menntun
í leiklist fyrr en um miðjan þriðja áratuginn
og Þjóðleikhúsið hafi ekki verið reist fyrr
en um miðja öldina var grunnurinn að nútí-
maleikmenningu á íslandi lagður á þessu
tímabili sem teygir sig yfir fyrstu ár aldar-
innar, það var á þessum árum sem leiklist
varð til hér á landi.“
TONLIST
Sígildir diskar
BRAUNFELS
Walter Braunfels: Die Vögel (Fuglaniir), ópera
í 2 þáttum. Hellen Kwon, Endrik Wottrich,
Michael Kraus, Wolfgang Holzmair og Matthi-
as Görne; Utvarpskórinn og Þýzka sinfóníu-
hljómsveitin í Berlín u. stj. Lothars Zagrosek.
Decca (Entartete Musik) 448 679-2. Upptaka:
DDD, Berlin 12/1994. Lengd (2 diskar): 138:46.
Verð: kr. 4.399 kr.
ÁRIÐ 1988 var endurgerð alræmd sýning
nazista á Entartete Kunst frá 1937 í Dússeld-
orf er hugsuð var almenningi sem víti til
varnaðar um þá „úrkynjuðu „ list sem þá
stóð til að banna í hinu nýja Þýzkalandi.
Reyndar setti áhugi almennings pínlegt strik
í reikninginn, því færri komust að en vildu,
en það er önnur saga. Einnig var rifjuð upp
kynning yfirvalda á úrkynjaðri tónlist í sama
tilgangi frá 1938. Hugtakið var á sínum tíma
fengið að láni frá 19. aldar glæparannsókna-
fræðingnum Cesare Lombroso, en var í raun
aðeins hentistimpill valdhafa á atónalli mús-
ík, jassi og umfram allt tónverkum eftir gyð-
inga.
I kjölfar téðrar endurskoðunar komu upp
hugmyndir um að gefa út gleymd tónverk
frá þessum viðsjálu tímum. Hjá Decca hófst
útgáfuröð undir nafninu Entartete Musik
árið 1993, og þegar hafa komið út verk eft-
ir Korngold, Schreker, Krenek (Jonny spielt
auf) og Goldschmidt.
Meginátylla Hitlersstjórnar til að setja hinn
dagfarsprúða ogtrúhneigða kaþólikka Walter
Braunfels (1885-1954) á svartan lista var,
að annað foreldrið var gyðingur. Ekki virðist
heldur hafa bætt úr skák, að tónskáldið hafði
20 árum áður hafnað beiðni nazista um að
semja flokknum baráttusöng(l). Örlagaárið
1933 var einnig árið sem Braunfels var rek-
inn úr rektorsstöðu sinni við tónlistarháskól-
ann í Köln, er hann hafði sjálfur tekið þátt í
að stofna með tilstyrk borgarstjórans,
Konrads Adenauers. En í stað þess að flýja
land eins og Hindemith, Weill og Korngold,
fluttist Braunfels suður til Konstanz við sviss-
nesku landamærin, hafði hægt um sig og
beið þess að stytti upp um síðir.
Eftir stríð voru sum nýrri skúffuverka
Braunfels flutt, en ein mesta „fjöðurin" í
hatti óperutónskáldsins, Fuglarnir, er hlotið
hafði afar velheppnaða frumuppsetningu í
Múnchen 1920, varð engu að síður að liggja
í fullkomnu þagnargildi í meira en 60 ár,
áður en hún var hljóðrituð í fyrsta sinn með
þessari upptöku frá því í hitteðfyrra. Sagan
er byggð á gamanleik Arístófanesar frá 414
f.Kr., allegórískri ádeilu um fíkn Aþeninga í
lagaþref og málaferli. Umgjörðin er samráð
fugla um að svelta goðin á Ólympsfjalli með
því að loka fyrir lífsviðurværi þeirra, fórnar-
reyk frá mannheimi. Gera fuglar sér virki,
heyja stríð við Ólympsveija og fóru í frumút-
gáfu Arístófanesar með sigur af hólmi. Hinn
guðhræddi Brauenfels mátti þó ekki til slíks
hugsa, heldur breytti söguþræðinum og lét
goðin bera hærri hlut frá borði að leikslokum.
Fátt verður heyrt af tónlistinni sjálfri er
hefði getað stuðað íhaldssaman smekk naz-
ista; hún er í alla staði ljúf og aðgengileg.
M.a.s. má fínna kórkafla sem í anda geta
minnt á uppáhaldsóperu þjóðernissósíalis-
mans, Meistarasöngvarana í Núrnberg, enda
var Wagner meginkveikjan að tónsmíðaferli
Braunfels, nánar tiltekið Tristan og ísold.
En þó að Göbbels & co. hafi tæplega nennt
að kafa það djúpt, úr því höfundur var stimpl-
aður Untermensch á annað borð, gæti maður
svo sem ímyndað sér, að áherzla Braunfels
á andlegu hlið mála og hið fíngerða, „loft-
kennda“ tónamál hans hefði þótt á skjön við
stórþýzkan garpskap.
Óperan er auðheyrilega kjörin leikhúsmús-
ík sem nýtur sín án efa bezt á sviði, þó að
kór- og hljómsveitarkaflar einkum seinni'
þáttar komist einnig prýðisvel til skila heima
í dagstofunni. Flutningur er allur afbragðs-
góður, hljómsveitin fyrsta flokks (eins og
heyra mátti undir stjórn Ashkenazys á síð-
ustu Listahátíð) og Berlínarútvarpskórinn
ferskur og nákvæmur. Einsöngvararnir
standa og vel fyrir sínu, eftirminnilegast hin
tandurtæra kórverska Hellen Kwon í hlut-
verki næturgalans, og hljóðritunin er vönduð
eins og búast mætti við af þessu eftirtektar-
verða framtaki Decca.
BEETHOVEN
Luðwig van Beethoven: Fiðlusónötur 1-10
(Op. 12/1-3, Op. 23, Op. 24, Op. 30/1-3, Op.
47 og Op. 96). Itzhak Perlman, fiðla; Vladim-
ir Ashkenazy, píanó. Decca (Ovation) 436
892- 895-2. Upptaka: ADD, London 1973-75.
Útgáfuár: 1976/1977 (LP), 1994 (CD). Lengd
(4 diskar): Verð: 4 x 1.399 kr.
FYRSTU níu af tíu sónötum Beethovens
fyrir fiðlu og píanó voru samdar fyrir 1804
og tilheyra þannig að mestu fyrsta sköpunar-
skeiðinu, þar sem fylgt er í fótspor Haydns
og Mozarts. En þó að tóngreinin sé að upp-
lagi heimilistónlist fyrir áhugamenn (reyndar
spyr maður sig stundum hvemig geti staðið
á því, að færustu áhugahljóðfæraleikarar
fýrr og síðar virðast allir hafa átt heima í
Vínarborg 1780-1820), þá fer Beethoven
þónokkrum fetum lengra þegar með Vorsó-
nötunni (nr. 4), og sennilega myndu fæstir
áhugamenn nú til dags leggja til atlögu við
Kreutzer (nr. 9) í votta viðurvist.
Engu að síður halda sónöturnar því auka-
yfirbragði af notalegri afþreyingu sem eitt
sinn var aðal kammertónlistar og sem gerir
þær enn þann dag í dag að einhverri „slitþoln-
ustu“ tónlist í hveiju plötusafni; e.k. popp
hins hlustandi manns. Á hinn bóginn er sem
æ bætist meira inntak við með hverri hlust-
un, eins og jafnan gerist með beztu kammer-
tónlistina, án þess þó að spilla skemmtigildi
yfirborðsins.
Of langt mál yrði að telja upp einstaka
gimsteina á þessu Brísingameni, enda óþarft
um eina af hornsteinum Vínarklassískrar
stofutónlistar. Eftir er að huga að flutningi,
og ég hygg að ekki sé á neinn hallað, þó að
maður taki stórt upp í sig og fullyrði, að
hinar 20 ára gömlu upptökur þeirra Perl-
mans og Ashkenazys taki enn í dag öðru
fram. Ekki aðeins fyrir nákvæmni, kraft,
fágun og afbragðsgóða mótun, heldur einnig
fyrir þá hreina og klára spilagleði sem skín
í gegnum allt og kemur hlustandanum í gott
skap, hvemig sem viðrar.
Ríkarður O. Pólsson
Á tímabilinu frá 1890 til 1920 segir Sveinn
aö grunnurinn aó pví blómlega leikhúslífi sem
nú fari fram hér á landi hafi veriö lagóur. Á
þessum tíma fékk leiklistin viöurkenningu sem
mótandi afl í íslensku menningarlífi; paö var
ekki aöeins uppgangur í íslenskri leikritun á
pessum tíma heldur varö leikhúsiö einnig mikil
lyftistöngfyrir bceöi tónlist ogmyndlist í landinu,
4
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 16. NÓVEMBER 1996 1 3