Lesbók Morgunblaðsins - 19.07.1997, Page 9

Fyrsti hluti
Ríðum, ríðum rekum yfir sandinn
rennur sól á bak við Arnarfell.
Hér á reiki er margur óhreinn andinn
úr því fer að skyggja á jökulsvell.
Drottinn leiði drösulinn minn
drjúgur verður síðasti áfanginn.
Þeir íslendingar munu vera fáir,
sem ekki kannast við þetta er-
indi úr kvæði Gríms Thomsens
á Sprengisandi. Kvæðið er
þrungið dulúð og ótta, og ekki
dregur lag Sigvalda Kaldalóns
úr áhrifum þess. Ljóð og lag
falla svo vel hvort að öðru, að
úr verður eitt áhrifamesta sönglag sem við
eigum.
Fyrir hartnær 150 árum var hálendi Islands
svo til ókannað með öllu. Sagnir um útilegu-
mannabyggðir þar höfðu fest svo djúpar rætur
í huga þjóðarinnar að þyrftu menn að fara
einhverra erinda fjarri alfaraleiðum þótti viss-
ara að hafa vopn meðferðis, til vamar, ef á
þá yrði ráðist. Um Sprengisand lágu leiðir úti-
legumannanna og í Ódáðahrauni áttu þeir
byggðir og bú. Var því öruggara að gæta allr-
ar varúðar á þeim slóðum.
í þessari grein er ætlunin að leiða lesandann
inn á þetta svæði, sem Grímur Thomsen gerði
ódauðlegt með kvæði sínu. Við flesta staði
landsins eru tengdar sagnir og er Sprengisand-
ur ekki undanskilinn. Því er ætlunin að skyggn-
ast örlítið til fortíðar, forvitnum ferðalangi til
nokkurs fróðleiks.
Samkvæmt venjulegri skilgreiningu er meg-
inhluti íslands eyðimörk, hraun, sandar og
jöklar. Sem sagt: landið er stærsta eyðimörk
Evrópu. Sjaldan er þetta nefnt, það er eins og
EFTIR TÓMAS EINARSSON
Sprengisandsleió er kunn fró fornu fgri og gf henni
fgra margar sögur allt frá sögn Landnámu um búferla-
flutninga Gnúpa-Bárós til feróalga á okkar tímum.
Hofsjökull
Vatna-
jökull
Trölla-
dyngja
menn fari hjá sér þegar minnst er á þessa stað-
reynd og ekki sést hún í auglýsingum, þar sem
kostir landsins eru taldir upp. Þessi auðn er
samfelld frá Langjökli í vestri allt til austurjað-
ars Vatnajökuls og frá Mývatnsöræfum að
byggðum Suðurlands.
I þessari miklu auðn er Sprengisandur
(6—800 m.y.s.), gróðursnauð og örfoka há-
slétta, stærsta samfellda sandflæmi landsins.
Sprengisandur hefur ekki nein náttúruleg
endamörk, en að flestra áliti eru suðurmörk
hans á móts við Þjórsárver, að norðan um
Kiðagil, að austan að Tungnafellsjökli og
Skjálfandafljóti en að vestan að Þjórsá og það-
an norður með austuijaðri Hofsjökuls.
Leiðin milli byggða sunnan og norðan jökla
á austanverðu landinu er styst um Sprengi-
sand. Um hann liggur ruddur sumarbílvegur
og búið er að brúa helstu vatnsföllin. Þúsundir
ferðamanna fara þar um hvert sumar og njóta
þess sem hin hrikalega náttúra hefur að bjóða.
Nokkur orö um helstu kenníleiti
Þegar farið er um Sprengisand í góðu
skyggni blasa jöklarnir miklu við augum á
báðar hendur, Hofsjökull í vestri, en Tungna-
fellsjökull í austri og bak við hann Vatnajök-
ull þar sem Bárðarbungu ber við himin. Norð-
an við miðjan sand er Fjórðungsalda, breið og
ávöl móbergsalda (969 m y.s.), sem eftir korti
að dæma kemst næst því allra fjalla að vera
á miðju landsins. Vestan við hana er Fjórðungs-
vatn. Bergvatnskvísl, sem á upptök sín á vest-
anverðum sandinum er ein af upptakakvíslum
Þjórsár, en meginvatnið fær áin í Þjórsárverum
sunnan undir Hofsjökli. Við Sóleyjarhöfða
þrengist farvegur hennar, og þar er hið þekkta
Sóleyjarhöfðavað. Sóleyjarhöfði er austan ár,
ávöl jökulalda, vaxin gulum víði, sem gefur
honum „sóleyjarlit". Kiðagil er norðan við
sandinn. Það er 5-6 km langt, djúpt og þröngt
er neðar dregur með klettaveggjum á báðar
hliðar. Áin sem rennur um gilið fellur í Skjálf-
andafljót. Þar eru grasivaxnir hvammar, hinir
langþráðu hagar, sem biðu hungraðra hesta
eftir ferð yfir sandinn og hátt í sólarhrings
sult. Nefnast þeir í Dældum.
Sprengir er gamalt örnefni á sandinum.
Hans er ekki getið í heimildum fyrr en í skýrslu
sem Eiríkur Hafliðason bóndi á Tungufelli í
Lundarreykjadal gaf árið 1770 að tilhlutan
Landsnefndar. Þar segir m.a.: „Þá er komið
að Háumýrum og er vegalengdin þangað frá
Biskupsþúfu um 2 'A míla (dönsk). Þaðan eru
röskar 2'A míla að Sveinum, sem eru klappir
með nokkrum vörðum... Frá Sveinum er hald-
ið að Beinakerlingu og er sá vegarspotti einn-
ig um 2 '/2 míla. Beinakerling er stór varða og
stendur mitt á milli 24 dætra sinna. Skömmu
áður en komið er að Beinakerlingu er riðið um
sléttan sand, sem Sprengir heitir."
Þetta olli mönnum nokkrum heilabrotum. Á
árunum 1977-1980 hóf Björn Jónsson læknir
í Swan River í Manitoba í Kanada leit að
Sprengi. Fékk hann nokkra menn í lið með
sér. Höfðu þeir lýsingu Eiríks Hafliðasonar til
hliðsjónar. Töldu þeir sig hafa fundið Sveina,
Beinakerlingu og Sprengi. Fannst þeim líkleg-
ast að Sprengir væri rennislétt svæði vestur
af sunnanverðu Fjórðungsvatni. Þar liggur nú
Skagafjarðarleið af Sprengisandsvegi.
Sprengisandsleió til forna
Allt frá fornu fari hefur leiðin yfir Sprengi-
sand, milli Hofs- og Tungnafellsjökuls verið
kunn. Engar heimildir eru til um hver eða
hveijir fóru þar um fyrstir manna, en í Land-
námabók er getið um ferð Gnúpa-Bárðar þeg-
ar hann flutti búferlum úr Bárðardal suður í
Fljótshverfi. Þar segir:
„Bárður sonur Heyangurs-Bjarnar kom
skipi sínu í Skjálfandafljótsós og nam Bárðar-
dal allan upp frá Kálfborgará og Eyjadalsá og
bjó að Lundarbrekku um hríð. Þá markaði
hann að veðrum að landviðri voru betri en
hafviðri og ætlaði því betri lönd yfir sunnan
heiði. Hann sendi sonu sína suður um gói. Þá
fundu þeir góibeytla og annan gróður. En ann-
að vor eftir þá gerði Bárður kjálka hveiju
kykvendi því er gengt var og lét hvað draga
sitt fóður og fjárhlut. Hann fór Vonarskarð,
þar er síðan heitir Bárðargata. Hann nam síð-
an Fljótshverfi og bjó að Gnúpum. Þá var hann
kallaður Gnúpa-Bárður“.
Ekki er vitað til að leið Bárðar hafí verið
farin aftur fyrr á öldum, en einhvernveginn
vekur samt nafnið Vonarskarð grun um það.
Hinn forni Sprengisandsvegur liggur milli
Þjórsárdals í Árnessýslu og Bárðardals í S-
Þingeyjarsýslu og er um 240 km að lengd.
Frá Suðurlandi var venjulegast farið með
Þjórsá að vestanverðu að Sóleyjarhöfða og
yfir ána á vaðinu. Hún rennur þar í tveimur
kvíslum. Eystri kvíslin er minni, en vaðið er
dýpra. Botninn er traustur, en þykir nokkuð
grýttur.
Frá Sóleyjarhöfða er haldið norður með ánni
að austan um Þjórsárver, (en þar er Biskups-
þúfa, Eyvindarkofarústin og Hreysiskvísl), og
á Sprengisand frá Háumýrum, en þar eru efstu
grös sunnan sands. Þaðan var stefnan tekin
vestan við Fjórðungsöldu og í Kiðagil við Skjálf-
andafljót. Síðan sem leið liggur meðfram fljót-
inu norður í Bárðardal. Vatnahjallavegur þ.e.
leiðin suður frá Eyjafjarðardölum kom á
Sprengisandsleið sunnan við Fjórðungsöldu.
Stundum var farið upp með íjórsá að aust-
an, en þar var Tungnaá mikill farartálmi. Er
sú á var að baki var haldið norður Búðaháls
og að Sóleyjarhöfða en þar sameinuðust leiðirn-
ar. Það þótti greitt farið á hestum að fara á
þremur sólarhringum frá Mýri í Bárðardal að
Skriðufelli í Þjórsárdal. Leiðin milli grasa, þ.e.
frá Háumýrum að Kiðagili er 70-80 km löng.
Sagnir eru um að hún hafi verið riðin á 6 klst.
Síðla sumars í venjulegu árferði eru nægileg-
ir hagar fyrir hesta í Þjórsárverum, en frá
Háumýrum var farið í einum áfanga (einum
spreng) í Kiðagil og var stíf dagleið. Er ekki
ósennilegt að þaðan sé nafnið á sandinum kom-
ið.
Um I eróir f rá fyrrl liá
í Njálssögu er getið um Gásasand, en svo
mun Sprengisandur hafa verið nefndur á þeim
tíma. Þar er sagt að Björn úr Mörk hafi kom-
ið þeirri sögu á kreik í blekkingarskyni, að
Kári Sölmundarson hafí riðið norður Gásasand
á fund Guðmundar ríka á Möðruvöllum en í
raun duldist hann sunnanlands í skjóli vina
sinna.
í Hrafnkelssögu segir frá þingreið Sáms,
en hann fór Sámsveg og þaðan til Alþingis og
þá liklega um Sprengisand.
Haustið 1242 kom Þórður kakali Sighvats-
son á skipi að Gásum við Eyjafjörð. Hann gat
ekki riðið vestur um sveitir á fund fylgismanna
sinna því þar var Kolbeinn ungi frændi hans
og fjandmaður fyrir. Svo segir í sögu Þórðar:
„Tók Þórður á það ráð að ríða suður um
land. Var þá eigi meira föruneyti Þórðar að
sinni úr Eyjafirði en tveir menn, Snorri Þórálfs-
son er út kom með honum og annarr maður
er Hámundur hét og var Þorsteinsson, - hann
var kallaður auga. Hann var leiðtogi þeirra.
Riðu þá norður yfir Vaðlaheiði og svo upp ina
nyrðri leið á Sand.“ Létti hann ekki ferð sinni
fyrr en han kom að Keldum á Rangárvöllum
til Steinvarar systur sinnar.
Þegar landinu var skipt í tvö biskupsdæmi
féllu Austfirðir undir Skálholtsbiskup. Eitt af
embættisverkum hans var að „visitera“ í um-
dæmi sínu. Að fara í „visitasiuferð" til Aust-
fjarða var mikið fyrirtæki. Þetta var mjög erf-
ið ferð fyrir biskupana því fara þurfti yfír
mikil og straumhörð fljót, allra veðra var von
og að auki langar dagleiðir. Stysta leiðin til
Austurlands frá Skálholti var um Sprengisand.
Allmargar frásagnir eru af ferðum biskupa
þessa leið, einkum frá 16. og 17. öld. Má í því
sambandi nefna biskupana Odd Einarsson
(1589-1630) og Brynjólf Sveinsson (1639-
1674). Nokkrar sagnir mynduðust um ferðir
þessar og kemur hér ein úr Biskupasögum
Jóns prófasts Halidórssonar í Hítardal:
„Á fyrri tímum var skemmsta leið úr Sunn-
lendingafjórðungi til Austfjarða um hásumar-
tímann að ríða fyrst norður yfir Sprengisand
og síðan austur um Ódáðahraun til Möðrudals
á Fjalli og þann veg hafði Oddur biskup nokkr-
um sinnum riðið á hans Austfjarðavísitazíur.
Fékk hann sér jafnan vissan leiðsagnara yfir
hraunið að austan, sem honum skyldi mæta
við Kiðagil (svokallað, fyrir norðan Sprengi-
sand) á tilteknum degi. Var til þess venjulega
nefndur gamall bóndi félítill, kallaður Barna-
Þórður. A efri árum herra Odds, er hann reið
í sagða visitazíu, var enn nú ætlað til fylgdar
Þórðar yfir hraunið, en fyrir einhveija orsök
bar af því að biskup kom ekki í Kiðagil á til-
settum tíma. Kom Þórður að sönnu á ákveðnum
degi, en gat ekki beðið biskups þar lengi fram
yfir hann sökum matarleysis, setti þó upp aug-
ljóst merki við uppþornað moldarflag eður
tjarnarstæði, að hann hefði þar verið, og ritaði
með staf sínum þetta:
Biskups hef ég beðið með raun
og bitið lítinn kost.
Aður en ég lagði á Ódáðahraun
át ég lítinn ost.
Skömmu eftir burtför Þórðar komu biskup
og hans menn, lásu vísuna og sáu að ekki var
upp á hans fylgd að stóla. Voru biskupssveinar
í þá daga öngvir aukvisar. Þótti þeim langsamt
að krækja norður til Mývatna og þaðan að ríða
austur til Möðrudals, telja þeir biskupinn á að
leggja yfir hraunið, kváðust vilja voga á með
hans tilsjá og eftirtekt um veginn, að við hon-
um ranka muni. Ræðst það af fyrir þeirra
umtölur að lagt er á hraunið, en biskup segir
og sýnir leiðarstefnuna.
Er þetta hraun sagt að sé öræfisvíðátta, þó
víða grasi vaxið með engum merkilegum kenni-
leitum, en vegalengdin beinleiðis yfir hraunið
svari áfanga. Sem þeir voru komnir austur
yfír hraunið sló yfir þoku, svo þeir vissu ei
hvað þeir fóru eða stefndu; fóru svo lengi vill-
ir vegar, þar til þeir þóttust finna reykjarlykt,
riðu eftir henni, til þess verður fyrir þeim kot-
bær, nokkurt fólk, karlmenn og konur, og
nokkur málnyta. Nam biskup þar staðar, lét
tjalda og hafði náttstað, bannaði mönnum sín-
um að grennslast freklega um háttu þessa
fólks og lét suma vaka um nóttina. Var honum
veittur góður greiði og jafnvel honum sjálfum
borinn mjöður og framandi drykkur. Var þetta
fólk hvorki ómannlegt né heldur þess búnaður.
Daginn eftir fylgdi bóndinn biskupi á rétta
leið yfír hraunið og Jökulsá slysalaust. Riðu
þeir báðir saman undan um daginn, svo enginn
vissi þeirra samtal. Að skilnaði gaf bóndinn
biskupi vænan hest, er síðan var kallaður Bisk-
ups-Gráni. Bannaði biskup að segja margt af
þessu. En sögu þessa heyrði ég af mínum
sæla föður á æskuárum mínum og af séra
Helga presti og svo merkum manni. Hermdu
þeir hana báðir eftir séra Grími á Húsafelli
Jónssyni, föður séra Helga, sem í þessari ferð
var sveinn og fylgjari Odds biskups. Meintist
þetta ekki vera illvirkjar, heldur sakafólk fyrir
kvennamál til að forðast straff."
Sumarið 1779 „visiteraði“ Hannes Finnsson
Skálholtsbiskup Austfírði. Skýrsla hans um
þessa ferð er til. Þar segir svo m.a.:
„Hinn 28. dag júlímánaðar 1779 ferðaðist
ég frá biskupssetrinu Skálholti um mjög lang-
an og torsóttan veg, kallaðan Sprengisand, sem
vegna lengdar sinnar, alls 30-40 mílur, hættu-
legra áa og 10 mílna langs kafla, þar sem
hvergi sést stingandi strá, var um fjóra ára-
tugi því sem næst aldrei farinn, en hefur nú
hin síðustu ár verið farinn að nýju af fáeinum
mönnum. Enda þótt ég færi þenna hættulega
gagnveg, kom ég ekki á fyrsta kirkjustaðinn
í Múlasýslu, Möðrudal, fyrr en að kveldi hins
5. ágústsmánaðar og skoðaði kirkjuna þar
daginn eftir 6. ágúst.“
Um 1700 voru mikil harðindi í landinu og
stóra-bóla heijaði á landsmenn á fyrsta tug
18. aldar og felldi um þriðjung þeirra. Þá féllu
niður ferðir manna um Sprengisand og í hugum
margra var leiðin týnd, þó sú hafí ekki verið
raunin, þegar rýnt er í gamlar heimildir. Talið
er að á árunum 1740-1772 hafi engir ferða-
menn farið þar um. En árið 1772 reið Einar
Brynjólfsson á Stóra-Núpi norður um Sprengi-
sand til Mývatnssveitar og þá varð leiðin kunn
á nýjan leik.
Á fyrri hluta 19. aldar fjölgaði ferðum manna
um Sprengisand að mun og þá skýrðist leiðin.
Sumarið 1839 átti Björn Gunnlaugsson
kennari og landkönnuður leið um þetta svæði
og gaf hann greinargóða lýsingu á staðháttum.
Sumarið 1858 fór þýski prófessorinn dr.
Konrad Maurer um Sprengisand og lýsir þeirri
ferð skemmtilega í ferðabók sinni.
Um haustið sama ár hélt séra Skúli Gíslason
prestur á Stóra-Núpi norður í land til fjár-
kaupa, en á þeim árum heijaði fjárkláði á
Suðurlandi. Þeir ráku féð, sem þeir keyptu
sömu leið til baka og komust giftusamlega
með allan fjárhópinn á leiðarenda.
Og svo var það sumarið 1861 sem Grímur
Thomsen skáld átti leið um þessar slóðir ásamt
Magnúsi Stephensen, síðar landshöfðingja og
fleiri mönnum innlendum og erlendum. Án
vafa fékk hann þá hugmyndina að hinu fræga
kvæði Á Sprengisandi, sem minnt er á í upp-
hafi þessarar greinar.
Sumarið 1831 var, að tilhlutan Bjarna Thor-
arensens amtmanns og skálds, stofnað félag,
sem hafði það að markmiði að „ryðja þá fjall-
vegi, sem liggja landsfjórðunga á milli ...
fjölga vörðum á vetrarvegum og byggja á þeim
sæluhús hvar þurfa þykir“.
Þetta félag lagði fram nokkurt fé til vega-
bóta um Vatnahjallaveg en þegar það lognað-
ist út af um 1840 munu engar vegabætur
hafa verið unnar á þessu svæði fyrr en í lok
aldarinnar að frumkvæði danska höfuðsmanns-
ins Daniels Bruun. Fór hann yfír Sprengisand
árið 1897 og kannaði staðhætti. Lagði hann
síðan fram tillögur um leiðarmerkingar er voru
samþykktar. Á næstu árum var leiðin vörðuð
milli Bárðardals og Þjórsárdals. Lauk því verki
1907.
Hér segir Irá Fialla-Eyvindi og Höllu
Enginn fer svo yfir Sprengisand að honum
verði ekki hugsað til Eyvindar Jónssonar
(Fjalla-Eyvindar) og Höllu konu hans. Þótt
nútímamönnum sé með öllu óskiljanlegt, hvern-
ig þau gátu dregið fram lífíð á þessum stað,
eru til skjalfestar heimildir um að þau hafi búið
í Eyvindarveri um nokkurn tíma og við Hreysis-
kvísl voru þau handtekin. Til þess lágu atvik,
sem nú skal greina.
í ágúst árið 1772 fór Einar Brynjólfsson frá
Stóra-Núpi, sem fyrr er nefndur, við 5. mann
um Sprengisand norður í Mývatnssveit. Voru
þeir með 40 hesta. Þeir gistu undir Biskups-
þúfu. Skömmu eftir að þeir lögðu upp frá
næturstað komu þeir að kofatóttum, sem báru
þess greinileg merki að nýlega hafði verið búið
í þeim. Þaðan lá slóð, sem þeir fylgdu um stund.
Í skýrslu, sem Einar gaf síðar um ferðina seg-
ir hann svo:
„Brátt komum við að smálæk með dálitlum
grasteygingum báðum megin. Með honum lá
brautin og fylgdum við henni, uns við komum
auga á nokkra kofa, og skammt þaðan var
stijálingur af búfé.
Ég hlóð þegar skammbyssu þá, er ég hafði
meðferðis, en þar sem fylgdarmenn mínir höfðu
engin vopn í höndum, gripu þeir stafi sína og
tjaldsúlur. Við fórum svo fyrir lestinni og sáum
tvo menn ganga á brott frá kofunum, en er
við sóttum eftir þeim, sneri annar aftur og kom
okkur í móti, varpaði þó fyrst frá sér því, sem
hann hafði haldið á, nálgaðist síðan og heils-
aði hvetjum okkar. Ég spurði hann þegar um
nafn hans en hann svaraði: „Ég heiti Jón.“
En er ég neitaði, að það væri hans rétta nafn,
svaraði hann: „Ef ég á að segja sannleikann,
þá er mitt rétta nafn Eyvindur Jónsson." Hin
persónan sem klædd var skinnúlpu var kona
hans og kom hún einnig til okkar. Þau báðu
okkur innilega að mega halda lífi og griðum.
Ég spurði Eyvind, hvar hestar þeir væru sem
hann hefði, en hann bauðst þegar til að sækja
þá. Ég neitaði því, og benti hann á hvar þeir
væru. Þangað fór ég við annan mann og fund-
um við fjóra hesta í hafti, (svo þeir stryki ekki
skyndilega), en hófar þeirra voru mjög gengnir.
Við tókum þau bæði með okkur, svo og
hestana og héldum frá hreysi þeirra hálfri
stundu fyrir hádegi.“
Þeir félagar fóru með Höllu og Eyvind norð-
ur í Mývatnssveit. Þaðan strauk Eyvindur fljót-
lega, komst í hreysi sitt og náði þar ýmsu
verðmætu, sem hann hafði á brott með sér.
Höfundur er kennari.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. JÚLÍ 1997
4-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. JÚLÍ 1997 9