Lesbók Morgunblaðsins - 13.12.1997, Page 3

LESBÖK MORGIINBLAÐSINS - MENNING USTIR
49. TÖLUBLAÐ - 72. ÁRGANGUR
EFNI
Einar í Garðhúsum
var landskunnur á fyrriparti aldarinnar og
má líta svo á að hann hafi verið hliðstæða
frægra persóna, bæði úr bókmenntum og
lífinu sjálfu, sem „áttu plássið" en ríki
Einars var Grindavík. Nú eru liðin 100 ár
frá stofnun Verslunar Einars í Garðhúsum
og af því tilefni rifjar Ólafur Einarsson upp
eitt og annað um verslunina og þennan
merka athafnamann.
Amy Tan
kínverski rithöfundurinn segir í samtali við
Súsönnu Svavarsdóttur frá bókunum sínum
þremur; Leik hlæjandi láns, Eiginkonu
eldhúsguðsins og þeirri nýjustu, Dóttur
himnanna. Og það kemur í ljós, að Amy Tan
hefur verið boðið í heimsókn til Islands en
ástæðuna fyrir því að hún hefur ekki komið
segir hún vera, að hún fær ekki að taka
hundana sína með.
Farvegir
þeirra sem eru öðruvísi, er heiti á
greinaflokki eftir Þorstein Antonsson
rithöfund, sem lýkur í þessu blaði.
Höfundurinn nefnir ýmsa heimsfræga
einstaklinga sem telja má að hafi verið
afbrigðilegir.
✓ |
A Filippseyjum
er fjölskyldan og ættin sú eining sem allt
snýst um. Afleiðingin er klíkuskapur og
frændaveldi, líka í stjórnmálum, segir
Vilhjálmur Helgason í síðari grein sinni um
þetta Qarlæga land. I greininni fjallar
Vilhjálmur um fjölskyldulíf á Filippseyjum.
Geislaplötur
með sígildri tónlist flæða á markaðinn og
útgáfa þeirra er blómlegri hér á landi en
dæmi eru um. En fleiri fást þó við að gefa út
fslenska listamenn en fslensk fyrirtæki því
úti í Hollandi starfar Arsis-útgáfan sem
hefur gefið út plötur með íslenskum
tónlistarmönnum og ætlar nú að færa út
kvíarnar. Árni Matthíasson ræddi við Reyni
Finnbogason, annan aðaleiganda
Arsisútgáfunnar
FORSÍÐUMYNDIN: er tekin í Þjóðleikhúsinu á æfingu á Hamlet. Hér eru Hilmir
Snær Guðnason í hlutverki Hamlets og Þrúður Vilhjálmsdóttir í hlutverki
Ófelíu. Ljósm.:Lesbók/Ásdís
SEAMUS HEANEY
STREYMANDI
VATN
KARL GUÐMUNDSSON ÞÝDDI
Streymandi vatn var einatt gleðigjafi.
Áfangar voru ávallt tengdir lækjum.
Sálarprófun reyndust stiklusteinar.
Gangstígur gat í tali táknað hleðslu
sem byggð var hærri en mýrarsvakka nam;
ellegar steinbrú yfir ræsi og fiæði.
Það róar mig að ræða þetta. Einnig
get ég svo varla’ á vað né steinbrú minnzt,
að skuggi föður míns ei birtist mér
á stíg að kvöldi’ og komi auga’ á fiíJwr
og kannsid rekur móstungu-manna’; eða sálur
áður en gengu bjálkann sem JæJdnn brúar.
Seamus Heaney, f. 1939, er írskt Nóbelsverðlaunaskáld. KvæðiS er úr
bókinni „Seeing Things'. Þýðandinn er leikari.
FÁTÆKRAFISKUR
OG FJÁRSJÓÐUR
Á HIMNI
RABB
upphafslínum íslandsklukku Halldórs
Laxness segir að íslenska þjóðin hafi
aðeins átt eina sameign, klukku, sem
hékk fyrir gafli Lögréttuhússins við
Öxará. Víst er að þær deilur sem nú
eru uppi um sameiginlegar auðlindir
þjóðarinnar hefðu verið fyrri alda íbú-
um landsins óskiljanlegar. Gamla
þjóðfélagið grundvallaðist á vel skilgreindum
eignarrétti. Landið, gögn þess og gæði, voru
þegar í upphafi eign fárra útvaldra. Lögin
voru reyndar ekki margorð um eignarrétt-
inn enda þótti það ekki skynsamra manna
háttur að vera margmáll um sjálfsagða hluti.
Þeim mun meiri áhersla var lögð á að setja
reglur um álitamál sem upp gátu komið í
mannlegum samskiptum og umgengni.
Landnámsmenn köstuðu eign sinni á allt
land sem talið var nýtanlegt. Almenningar
urðu aðeins til þar sem enginn sá sér hag í
að eigna sér land svo sem á hrjóstrugasta
hluta Stranda, þar sem búseta var talin von-
laus. Almenning átti enginn, þar mátti hver
sem er hirða verðmæti. Jarðeign fylgdu öll
þau hlunnindi sem á einhvern hátt mátti
tengja landnotkun. Sá sem átti land að sjó
mátti einn róa til fiskjai- nema um annað
væri samið. Utgerðarrétturinn var því óum-
deildur hluti eignarréttarins. Jarðir sem
lágu vel við fiskimiðum urðu verðmætar og
eftirsóttar. Hefðin hafði fyrir löngu mótað
allar reglur í þessum efnum og ekki hægt að
svipta menn nýtingarrétti sem þeir höfðu
lengi haft nema sýnt væri fram á að samn-
ingur væri brotinn. í tilskipun frá árinu 1787
segir að ef einhver jörð eða einstaklingur
hafi haft uppsátur í 20 ár eða lengur, án þess
að fundið væri að því, væri ekki hægt að
taka það af hlutaðeiganda, ef hann stóð skil
á greiðslu fyrir afnot þess. Auðmenn og
kirkjan kepptust um ítök við sjóinn enda
urðu fiskveiðar snemma helsta auðsupp-
spretta landsins. Helgafellsklaustur eignað-
ist til að mynda stóran hluta útgerðarjarða á
Snæfellsnesi og Skálholtskirkja og Viðeyj-
arklaustur við Faxaflóa og á Suðurnesjum.
Við siðaskiptin yfirtók ríkið, þ.e. konungs-
valdið, eignir klaustranna á íslandi og þar
með komust margar bestu útgerðarjarðir
landsins í ríkiseigu. Eignir sem tilheyrt
höfðu hverju einstöku klaustri voru gjarnan
leigðar einum ákveðnum aðila. Þetta voru
hin svokölluðu klausturumboð sem næstu
aldirnar freistuðu þeirra sem ágirntust auð
og völd. Leigutaki greiddi ákveðið gjald af
rekstrinum og hélt sjálfur eftir mismunin-
um. Með dugnaði og útsjónarsemi gat leigu-
takinn hagnast vel. Með þessu fyrirkomulagi
urðu miklar eignatilfærslur á Islandi, ekki
eingöngu frá kirkju til konungs, heldur
einnig til hinna nýju leigutaka, sem margir
urðu stórauðugir menn. Nýjar ættir komust
að kjötkötlunum en öðrum hnignaði. Segja
má með nokkrum sanni að á þessum tíma
hafi auðlindagjald verið innheimt af þeim
hluta fiskveiðiréttarins, sem tilheyrði ríkinu.
Konungsvaldið gat hyglað vildarvinum sín-
um með því að úthluta þeim arðbærustu um-
boðunum. Ýmsir skattar voru lagðir á út-
gerðina en þeir voru allir eyrnamerktir
ákveðnum viðfangsefnum í samfélaginu og
runnu aldi’ei í sameiginlegan sjóð. Ef menn
reru á helgidegi, bar að skipta fátækum ein-
um hlut. Arið 1652 var ákveðið að stofna
einn spítala í hverjum landsfjórðungi og ætl-
ast til þess að sjómenn bæru hluta kostnaðar
við rekstur þeirra. Hospitalshlut átti að taka
af þeim fiskafla sem fékkst á tilteknum rúm-
helgum dögum árlega. Manntalsfiskur var
gjald sem aðkomumönnum í Gullbringusýslu
og á Sriæfellsnesi bar að greiða og var það
réttlætt með þeim aukakostnaði sem við-
komandi sýslumaður bar af hinum mikla
fjölda aðkomumanna.
Á 19. öld umbyltust þjóðfélög um alla Evr-
ópu. Yfirstéttin missti smám saman tök sín á
lágstéttinni, sem öðlaðist frelsi til athafna.
Þjóðir iðnvæddust og fólk flykktist úr strjál-
býli til þéttbýlis. Þegar leið á öldinna náðu
hinir nýju straumar hingað til lands, þéttbýli
varð til við sjávarsíðuna, hafnarskilyrði voru
bætt og frá hinum nýju bæjarfélögum var
öllum frjálst að gera út til fiskveiða. Vélvæð-
ing bátaflotans var hin íslenska iðnbylting.
Eftir því sem skipin stækkuðu urðu þau háð-
ari góðri hafnaraðstöðu og hinar gömlu út-
gerðarjarðir urðu verðlitlar. Einokunin var
rofin. Þar með hrundi hið gamla kerfi vistar-
bands og drottnunar gömlu eignarstéttar-
innar. Hafið varð nú að einum stórum al-
menningi sem allir gátu sótt í. Ný eignar-
stétt varð til í íslensku þjóðfélagi sem byggði
afkomu sína á útgerð, verslun og viðskiptum.
Þegar frá leið kom í ljós það sem forfeður
okkur höfðu alltaf vitað að menn fara illa
með það sem þeir eiga ekki. Hins gjöfula al-
mennings á hafinu virtust bíða sömu örlög
og örfoka beitilanda íslensks hálendis. Því
stóðu ráðamenn frammi fyrir þeirri stað-
reynd að takmarka varð aðgang að auðlind-
inni. Það var í samræmi við gamalgróna ís-
lenska hefð að nýtingarréttinum var úthlut-
að til þeirra sem helgað höfðu sér rétt til
veiða.
Island er enn í eigu fámenns minnihluta.
Það næsta sem flest okkar komast því að
eiga part af fósturjörðinni er lóðaleigusamn-
ingur til 50 ára um nokkra fermetra bygg-
ingalands. Fæstir hafa þó miklar áhyggjur
af því enda ekki mikil fjárvon í grasi og
grjóti nú til dags. Áhugasvið mannsins bein-
ist gjarnan þangað sem gróða er von. Meðan
sjávarútvegurinn var reglulega í fjárhags-
legri gjörgæslu hins opinbera var sameign-
arhugmyndinni um auðlindir hafsins lítið
haldið á lofti. Nú, þegar þessi atvinnuvegur
sýnir loks eðlilegan afrakstur, virðist það
særa réttlætiskennd margra svo djúpt að
allt annað misrétti í þjóðfélaginu virðist hé-
gómi einn. Að vita aðra hagnast snertir
menn langtum dýpra en vaxandi volæði
þeirra sem verst eru settir í þjóðfélaginu.
Oryrkjar, aldraðir og þeir sem minna mega
sín geta ekki látið sig dreyma um að eignast
aðra eins málsvara og þá krossfara sem nú
hefur vitrast höfuðmeinsemd heimsins, þ.e.
misskipting auðsins, 150 árum á eftir Karli
Marx. Ef það fullnægir ekki réttlætiskennd
fólks að skattleggja þessa starfsgrein á sama
hátt og aðra atvinnuvegi, væri þá ekki rétt
að hafa sama hátt á og var í gamla þjóðfélag-
inu og láta hina þurfandi njóta þess í stað
þess að leggja féð í hendur hagsmunapóli-
tíkusa sem skattleggja lágtekjufólk en veita
hátekjumönnum ölmusu í formi skattaíviln-
ana? Fátækrafiskur gæti þá staðið undir
hinum ört vaxandi kostnaði við félagsmála-
stofnanir um allt land og hospitalshlutur
endurlífgað dauðvona heilbrigðiskerfi sem
stefnir í átt til vaxandi mismununar.
Jesú Kristur boðaði fátækum paradís á
himni.: „Ef þú vilt vera algjör, þá far, sel
eigur þlnar og gef fátækum, og munt þú eiga
fjársjóð á himni; og kom síðan og fylg mér“
(Mattheus 19:21.). Lítil von er til þess að út-
gerðarmenn taki þessi orð alvarlega fremur
en eignamenn fyrri alda. Hinir kvótalausu
geta þó líkt og öreigar allra alda huggað sig
við þá staðreynd að ekki er bæði hægt að
eiga kvóta og fjársjóð á himnum.
ÁRNI ARNARSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 13. DESEMBER 1997 3