Tíminn - 28.12.1966, Blaðsíða 12

12
TIMINN
MH)VlKUDAGUR 28. desember 1963
HERMANN
Framhald af bls. 9
á öðrnm tug aldarinnar, með lítil
fararefni í reiðttfé en míkið af
því atgervi í vegarnesti, sem til
þess þarf að hefjast af sjálfum
sér og verða leiðtogi: Ramrour
að afli og vaslcnr íþróttamaður,
fríður sýnum og auðkenndur með
al manna, kappsmaður með for-
sjá, næmur á iærdómsgreinar,
gæddur í ríkum mæii manniviti
af því tagi, sem þroskast hefur
með veðramönnum þessa lands í
átökum kynslóðanna við skamm-
degisbylji og þungan straum mik-
illa vataa.
Hann varð forsæti’sráðherra, að
loknum aliþingiskosningum áður
en hann settipt á þingbekk í
fyrsta sinn, 37| ára gamall. Þá var
þröngt í búi hér á landi miðað
við það, sem nú er, en sóknar-
hugur og eftirvænting róttækrar
þjóðar á framfaraleið einkenni
samfélagsins. Fjögur ár liðu og þá
kom það í hlut Hermanns Jón-
assonar að vera þjóðarleiðtogi á
hinum viðsjálu tímamótam, er
skuggi yfirvofandi heimsstyrjald-
ar var að leggjast yfir löndin, og
því næst á 3—4 fynstu styrjaldar-
árunum. Þá uröu hér mikil tíð-
indi af hennar völdum og marg-
an óvenjuiegan vanda þurfti að
leysa. Þess mun sérstaklega
minnst í sögu þjóðarinnar frá
þessum tíma, að það var Her-
mann Jónasson, sem hér var
stjórnarformaður, er samhandið
milli íslands og Danmerkur rofn-
aði og stjórn hans, sem þá varð
að taka í sínar hendur, án fyrir-
vara, það vald, sem fyrrum nefnd-
ist konungsvald, eh nú er falið
forseta hins íslenzka lýðveldis.
í ráðuneytum þeim, er H.J.
veitti forstöðu á árunum 1934—
42, fór hann, auk stjómaxforytst-
unnar, með dóms- og ' kirkjumál,
landbúnaðarmál og vegamál, en
í nokkur ár einnig með utanríkis-
mál og menntamál. Hafði þá for-
göngu um lögfestingu margra ný-
mæla á þessum sviðum. Setning
og framkvæmd afurðasöMaganna
sem hann beitti sér- fyrir á fyrsta
stjórnarári sínu, er án efa eitt
mesta stjórnmálaátak, sem gert
hefur verið í þágu íslenzks land-
búnaðar. Frá fyrstu stjórnarárum
H.J. eru einnig lögin um nýbýli
og samvinnubyggðir. Af öðrum
nýmælum þessa tíma, sem tengd
eru nafni hans og forysta, má
nefna t.d. ný hæstaréttarlög og
nýskipan réttarins, ný lög um
refsingar og meðferð einkamála
og íþróttalögin. Eftir styrjöldina
mælti hann fyrir því á Alþingi
árið 1947, að sagt yrði upp land-
helgissamningnum frá 1901 milli
dönsku stjórnarinnar og Breta-
stjórnar. Eftir 1950 átti hann svoi
sæti í báðum þeim ríkisstjórn-l
um, er framkvæmdu útfærslu
1 landhelginnar og var forsætisráð-
herra, þegar 12 'mílna landhelgin
var ákveðin. Á vegum hans sem
ráðherra fóru fram ýmsar frum-
j rannsóknir til að úndirbúa raf-
orkuframkvæmdir og stofnun iðju
vers t.d. sements- og áburðar-
verksmiðju. (
rm áratugi hefur Henmann
Jónasson verið einn af sókndjörf
usta framherjum íslenzkrar stjórn-
málabaráttu. Samherjar hans hafa
löngum haft á honum óhilandi
traust, er mikið lá við. Geigleysi
hans, einbeitni og forsjá aukið
öðrum þrek og þor.
í návígi stjórnmálanna hefur
sem vænta mátti staðið styr um
slíkan mann og vera má, að hon-
um hafi, eins og sumum öðmm,
ekki ávallt Verið sá styr oskap-
felldur. Hann hefur stundum ver-
ið harður í horn að taka og hvass
í máTi, en þó sanngjarn í reynd,
og það ætla ég, að hann sé hæfi
lega gleyminn á mótgerðir. Gefi
því gaum, að ýmsir eiga högg í
annars garðL
Stjómarmyndun Hermanns
Jónassonar árið 1956 er minnis-
verður þáttar í stjórnmálasögu
landsins eftir styrjöildiina. Sú
stjórnarmyndun byggðist á þeirri
Iskoðun hans„ að efnahagsmála-
vanda' eftirstríðsáranna yrðu
stjórnanvöld að leysa með aukinni
útbreiðslu almennrar þekkingar á
þessum málum og í nénu sam-
ráði við stéttasamtökin í landinu.
Á þessum samráðsgrundvelli var
„vinstri stjórnar" samningurinn
gerður milli þriggja þingtflokka.
En á miðju kjörtímabili var hinn
nauðsynlegi samráðsvilji ekki leng
ur fyrir hendi. Hermann Jónas-
son hefði trúlega getað lengt setu
„vinstri stjórnarinnar“ í desember
1958 með því að hverfa frá því,
er hann hugði rétl vera. Em
hann reyndist þá sem fyrr sem
stjórnarformaður trúr þeirri
mikilsverðu þingræðisreglu, að
ríkisstjórn eigi að standa eða falla
með möguieibum sínum til að
efna heit sín og koma fram stefnu
sinni. Sjálfur of stórbrotinn
öiaður í lund og framsýnn til að
sitja í váldastólnúm lengur en
sætt er. En kenning hans um
samstarf stjórnarvalda við stétta
samtökin hafa eftirmenn hans
tekið til nánari íhugunar sem
kunnujgt er.
Árið 1962 lýsti Hermann Jónas-
son óvænt yfir því, að hann gæfi
ekki lengur kost á sér til for-
mennsku í Framsóknartflokknum
og benti þá jafnframt á þann
eftirmann, sem kjörinn var, er til
kom, og telja mátti sjálfsagðan,
að H.J. frágengnum. Ekki veit ég
til þess, að H.J. hafi ráðgast við
neinn um þau mál eða annara
ráð á neinn hátt til komið. Þetta
var honum líkt, að taka slíka
ákvörðun fremur of snemma en
of seint og vilja vera viss um, að
ekki bagaði aldur þann, er við stýr
ið stæði.
Hann varð sjötugur á jóladag-
inn sl. og hélt sem fyrr afmæli
sitt í kyrrþey á heimili sínu. Eins
og margir aðrir áma ég honum
heilla af þessu tilefni um leið og
ég þakka af heilum hug samstarf
okkar og kynni, sem ekki verður
rætt hér.
G.G.
Það er ef til vill dirfska af
mér að fara að skrifa afmælis-
grein um Hermann Jónasson, fyrr
verandi forsætisráðherra, sem hef
ur verið einhver kunnasti stjórn-
málamaður þjóðarinnar am marga
áratugi og hefur markað merka
sögu í þjóðlífi okkar íslendinga,
svo að saga hennar væri önnur, ef
hans hefði ekki notið við.
Eg rökstyð þetta ekki nánar,
því að ég veit, að það verður gert
af mér fróðari mönnum.
Hér verður aðeins sagt frá því
afreki hans, þegar hann var kos
inn þingmaður Strandamanna ár-
ið 1934.
Það var þreklegur og gjörvileg-
ur maður, sem klifraði um fjöll
og vegleysu norður á Strandir á
útmánuðunum veturinn 1934-
Kaupmaðurinn á Kúvíkum, Karl F.
Jensen, sem fylgdist með ferðum
hans og landpóstsins. Benedikts
Benjamínssonar, niður dalinn og
hjallana niður í Reykjafjörð, varð
nú óvenju starsýnt á ferðafélaga
póstsins. því ekkert virtist 'tefja
för hans, hvaða torfærur, sem á
vegi hans voru. Svo þegar hann
kemur niður á fjörukambinn, þar
sem bátur hans var á hvolfi þá
stökk helvítis maðurinn yfir hann,
sagði kaupmaðurinn frá í gaman-
sömum tón.
Maður þessi var Hermann Jónas
son, þáverandi lögreglustjóri í
Reykjavík. Nú var hann komi.Tm í
nyrzta hrepp sýslunnar og endaði
ferð sína í Árnesi að þessu sinni.
Flokksstjórn Framsóknarflokksins
hafði valið hann sem líklegasta
frambjóðanda flokksins í sýslunni.
Mikil og stór tíðindi höfðu gerzt
fyrr um veturinn innan flokksins.
Tveim þingmönnum flokksins var
vikið úr flokknum, þeim Jóni í
Stóradal og þfannesi Jónssyni, og
við það skapaðist mikil sundrung
og klofningur meðal óhreyttra
flokksmanna, sem náði hámarki,
þegar formaður Framsóknarflokks
ins og hinn glæsilegi leiðtogi
Tryyggvi Þórhallsson sagði sig úr
flokknum. Tryggvi Þóthallsson var
búinn að vera þingmaður Stranda
manna í' 10 ár, og var virtur og
dáður af flokksmönnum sínum og
reyndar öllum, sém honum kynnt-
ust, og sýslungar búnir að njóta
margvíslegrar persónuiegrar virð
ingar og hjálpar í mörgum vel-
ferðarmálum sýslunnar og alþjóð
ar. Einnig má geta þess, að fá ár
voru liðin. frá Alþingishátíðinni
á Þingvöllum 1930. Sá glæsihragur
og hrifningaralda, sem gekk yfir
landsbyggðina, og ekki hvað sizt
yfir Strandamenn, sem höfðu fjöl
mennt á þá hátíð. Eins og alþjóð
er kunnugt, þá var það ekki sizt
Tryggvi Þórhallsson, sem setti
glæsibrag á þau hátíðahöld með
sínum mikla persónuleika og hríf
andi mælsku.
Eg var aðeins fimmtán ára, þeg-
ar Tryggvi Þórhallssön kom fyrst
á Strandir árið 1923. Hann vann
glæsilegan sigur í þeim kosning-
um. Ennþá er mér í fersku minni
persónan sjálf, og tel mig muna
setningar úr 'framhoðsræðu hans,
er hann hélt á fundi í Ámesi. Eg
jhreifst mjög af tilþrifum hans og
áhrifamætti í ræðustóli, svo var
Isjálfsagt með marga fleiri.
Það getur enginn undrast þó að
þessi stjórnmálamaður og skörung
ur ætti öflugt fylgi á Ströndum, og
íbúarnir fylgdu foringja sínum í
gegnum þykkt og þunnt.
Það mátti með sanni segja, að
það blés eklú byrlega fyrir Fram
sóknarflokknum á Ströndum, þeg
ar Hermann Jónasson kom fyrstu
ferð sína þangað, að minnsta kostii
ekki í Árneshreppi. Eg man ekki
eftir nema tveimur ungum bænd-
um í Árneshreppi, sem þorðu að
taka málstað Framsóknarflokksins,
en það var undirritaður og Guð-
mundur P. Valgeirsson í Bæ. Sjálf
sagt voru margir óákveðnir. Meö
klofningi Framsóknarflokksins
kviknuðu á ný sterkar vonir hjá
Sjálfstæðismönnum að vinna kjör
dæmið, og þeir völdu sem þing-
mannsefni ungan og efnilegan lög-
fræðing. Kristján Guðlaugsson.
Það voru víst fáir, sem trúðu
því. að Hermann Jónasson næði
kosningu 1934. Jafnvel vinir hans
og samherjar gerðu sér ekki mikl-
ar vonir í þeim efnum.
En var það nokkur tilviljun, að
Hermann Jónasson kaus helzL að
bjóða sig fram til þingmennsku í
Strandasýslu, í því kjördæmi, þar
! sem öllum fannst við ofurefli að
etja? Að sjálfsögðu hefði na.nn
getað valið sér annað kjördæmi,
þar sem sigur hans var auðveldari.
En hann kærði sig ekki um auð-
veldan sigur, því að það var fjarri
skapgerð hans og karlmennsku.
Þegar Hermann Jónasson kom
á Strandir, hafði lífssaga hans
verið frægðarganga. því að úr
sárri fátækt hafði hann brotizt á
fram til náms og lokið lögfræði-
prófi, gerzt lögreglustjóri í Reykja
vík ungur að árum, og gengt því
starfi með mikilli röggsemi. Auk
þess að vera bæjarfulltrúi í Reykja
vík.
Nú held ég, að mörgum hafi
fundizt boginn vera orðinn full
spenntur, þegar hann leggur til
orrustu við fyrverandi forsætisráð
herra og vinsælan þjóðarleiðtoga.
og auk þess harðsnúið íhaldslið.
Það var engin molla í lofti dag
þann þegar þessar stjórnmálakemp
ur mættast á framboðsfundi í Ár-
nesi þann 28. maí 1934, en þar hóf
ust fundahöldin í sýslunni. Á þess
um fyrsta fundi vakti Hermann
Jónasson á sér mikla eftirtekt sem
ræðumaður og með drengilegum
málflutaingi, og það fór ekki fram
hjá neinum, að hér var á ferðinni
mikilhæfur stjómmálamaður, sem
var líklegur til að gegna mikiu
hlutverki í þjóðlífi okkar fstend
inga. Á þessum fundi varð mönn-
um ljóst, að stofnun bændaflokfas-
ins var mikið frumhlaup og Iftt t8
annars en að styrkja aðstöðu í-
haldsins. enda kom það á daginn
að vinsældir og glæsileiki foringj
anna nægði þeim ekki til sigurs
því að málefnalegur grundvöHur
var enginn.
Eins og öllum er kunnugt þá
sigraði Hermann Jónasson í Kosn-
ingunum með miklum glæsibrag,
sem verður að teljast einhver sá
mesti sigur, sem um getur í stjóm
málasögu íslendinga. Eg held að
úrslitin hafi festst mér nokk-
urn veginn rétt í minni, þó að Bð-
in séu rösk þrjátíu ár. Atkvæðtn
féllu þannig, að Hermann fékk 363
atkv. Tryggvi 256 atfkv. Kristján
244 atkv.
Morgun þann, er umræddur
framboðsfundur var haldinn í Ár
nesi, reis Hermann árla úr rekkju.
Morgungangan var ekki um slétbar
grundir eða troðnar slóðir, heWur
ræðst hann til fjallgöngu upp
bratta fjallshlíð og klifrar ldetta-
belti og lausar skriður, og um
venjulegan fótaferðatíma stendur
hann á hátindi Ámesfjalls. Fáum
mánuðum síðar stendur hann einn
ig á hæsta tindi valda og metorða á
íslandi, því að, þá er hann orðinn
forsætisráðherrra, aðeins 37 ára
gamall, og hefur setið lengst allra
ráðherra í þeim valdastóli.
Þetta varð enginn hvíldarstóll. j
Það kom sér vel, að hann var
gæddur miklu likamlegu og and-
legu atgervi, því að í hönd fóru erf
iðir tímar í þjóðmálum, sem þurfti
að taka föstum tökum. Að auki
hófu andstæðingar hans í stjóm-
málum pólitískar ofsóknir á hend
ur honum. og voru þar margar að-
ferðir notaðar. í Alþingiskosning-
unum 1937 var stofnað til hinnar
svokölluðu Bipiðfylkingar./ Þá urð
um við Framsóknarmenn smeykir
og það ekki að ástæðulausu. Séu
athugaðar samánlagðar atkvæða-
tölur Sjálfstæðisflokksins og
Bændaflokksins í kosningunum á
undan, þurfti kraftaverk að ske til
að Hermann ætti að vinna kosnrng
arnar. Eftir hörkufundi 1 sýslunni
og aðeins örfáir dagar til kosninga
þá skeður það í lok útvarpsum-
ræðna að formaður Sjálfstæðis-
flokksins, Ólafur Thors, skorar á
Hermann að mæta sér á fundi á
Hólmavík. Ef ég ætti að skrifa
um þennan fund og kosningarnár
þá yrði það efni í heila blaðagrein.
Þrátt fyrir allan þennan gauragang
íhaldsins sigraði Hermann með
mjög miklum atkvæðamun, en
hann fékk 632 atkv. en Breiðfylk-
ingin aðeins 311, og sést bezt á því
hvílíkt traust Strandamenn báru
til hans. Stramj|amenn voru svo
gæfusamix að kunna að meta hæfi
leika Hermanns. Hann féll þeim
vel í geð, því eru Strandamenn
bæði stoltir og hrifnir, að hafa haft
hann sem þingmann sinn og þjóð
arleiðtoga.
Eg og fjölskylda mín og Mela
menn þökkurn innilega fyrir á-
nægjulega kynningu, sem okkur
hefur verið bæði skemmtileg og
lærdómsrfk.
Beztu afmælisóskir til þín og
fjölskyldu þinnar.
Sigmundur Guðmundsson,
frá Melum.
HÖGMI JÓNSSON,
Lögfræði- og fasteignastofa
Skólavörðustfg 16,
sfmi 13036 ,
heima 17739.
HÖSBYGG.IENDUE
TRÉSMIÐJAN,
HOLTSGÖTU 37,
framleiðir eldhúss- og
svefnherbergisinnréttingar
HtíSBYGGJENDUR
SmíSum svefnherbergis-
og eldhóssinnréttingar
SlMI 32-2-52.
JÖN AGNARS
FRfMERKJAVERZLUN
SíMI 17-5-61
kl. 7.30—8 e.h.
SERVIETTU-
PRENTUN
SIMI 32-101.
I