Alþýðublaðið - 18.12.1986, Blaðsíða 6

6
Hversu góðar eru
skoðanakannanir?
Það vekur jafnan gífur-
lega athygli þegar niður-
stöður úr nýrri skoðana-
könnun eru birtar opin-
berlega. í blöðum birtast
stórar töflur þar sem
helstu atriði í niðurstöð-
unum eru borin saman
við niðurstöður fyrri
kannana og úrsiit kosn-
inga og flestir fjölmiðlar
verja bæði tíma og rúmi
til að velta fyrir sér nið-
urstöðunum og hugsan-
legum orsökum þess að
einn eða annar stjórn-
málaflokkur hafi að
þessu sinni bætt við sig
einhverjum prósentum
eða tapað lítilsháttar
fylgi.
Það liefur hins vegar vakið athygli
þess er þetta ritar, að einu býsna
veigamiklu atriði er yfirleitt sleppt,
þegar niðurstöður skoðanakann-
ana eru tíundaðar. Þetta atriði eru
hin svoköiluðu skekkjumörk, en
birting þeirra myndi hjálpa neyt-
endum fjölmiðla stórlega til að átta
sig á því hversu mikið mark er raun-
verulega takandi á niðurstöðunum.
Hvað eru skekkjumörk?
Til að gefa lesandanum örlitla
innsýn í hvað átt er við með
skekkjumörkum, er rétt að taka
einfalt dæmi. Gefum okkur að til-
tekinn stjórnmálaflokkur reynist í
skoðanakönnun njóta fylgis 10%
þeirra sem spurðir voru í könnun-
inni. Og gefum okkur svo til við-
bótar að skekkjumörk væru reikn-
uð og þau reyndust vera 2%. Þetta
þýðir þá að fylgi flokksins gæti ver-
ið tveim prósentustigum meira eða
minna en niðurstöðurnar sýna, eða
á bilinu 8—12%. Hafi nú þessi sami
flokkur fengið 8% í síðustu könn-
un, er ekki hægt að túlka niðurstöð-
urnar þannig að þessi flokkur sé á
uppleið hvað fylgi kjósenda varðar.
Niðurstöðurnar eru nefnilega inn-
an skekkjumarka.
Jafnvel þótt þessi tiltekni flokkur
okkar hefði aðeins fengið 7% at-
kvæða í síðustu könnun (segjum að
skekkjumörk fyrir þá tölu hefðu
reiknast vera 1,5%), væri ekki unnt
að segja með neinni vissu að breyt-
ing hefði orðið á fylginu milli kann-
ana. Samkvæmt fyrri könnuninni
hefði fylgið þá verið á bilinu 5,5—
8,5% en í þeirri seinni á bilinu
8—12%, en það gæti þýtt að fylgi
flokksins lægi raunverulega óbreytt
á bilinu 8,0—8,5%.
Þessu til viðbótar er svo rétt að
taka fram, að skekkjumörk eru yf-
irleitt reiknuð með 90 eða 95%
öryggi, sem svo er kallað, en þá er
átt við að með 90 eða 95% öryggi
megi fullyrða að fylgi þessa
ákveðna flokks sé einhvers staðar á
því bili sem skekkjumörkin segja til
um, — í okkar dæmi á bilinu
8—12%.
Þetta þýðir á mannamáli að það
eru 90 eða 95% líkur fyrir því að
niðurstöðurnar séu nálægt því að
vera réttar, eða með öðrum orðum
að það eru 5 eða 10% líkur til þess
að niðurstöðurnar séu út í hött.
Túlkunin mikilvœg
Sá lesandi sem hefur lagt það á
sig að lesa þessar línur hér að fram-
an af nokkurri gaumgæfni, skilur
væntanlega betur en áður, hversu
hæpið er að taka niðurstöður skoð-
anakannana allt of bókstaflega.
Með því sem hér að framan hefur
verið sagt, er þó síst af öllu átt við
að lítið eða ekkert mark sé takandi
á niðurstöðum skoðanakannana.
Þvert á móti er í mjög mörgum til-
vikum hægt að draga mikilvægar
ályktanir af þessum niðurstöðum.
Það er á hinn bóginn afar mikil-
vægt að þær séu túlkaðar á réttan
hátt. í því sambandi virðist einkum
of algengt að þeir sem taka að sér að
túlka niðurstöðurnar og miðla
fréttum af þeim til almennings,
skilji niðurstöðurnar of þröngt. Oft
virðast menn ímynda sér að fylgi
stjornmálaflokkanna í landinu sé
því sem næst nákvæmlega eins og
niðurstöður síðustu könnunar gefa
til kynna og því myndu niðurstöður
kosninga gefa þessum eða hinum
flokknum svo og svo mörg þingsæti
ef kosið yxði nú.
Stjórnmálamenn
í klemmu
Þessi afstaða er um margt skilj-
anleg, þegar tekið er tillit til þess að
skekkjumörk eru yfirleitt ekki birt
með niðurstöðunum. Blaða- og
fréttamenn sem ekki eru sérmennt-
aðir í þeim fræðum sem liggja að
baki framkvæmd og úrvinnslu
skoðanakannana, hafa einfaldlega
mjög takmarkaða möguleika til að
gera sér grein fyrir því hvernig megi
túlka niðurstöðurnar og hvernig
megi ekki túlka þær. Sama gildir
auðvitað um stórnmálamenn, sém
jafnan eru teknir tali af fréttaþyrst-
um fjölmiðlamönnum og krafðir
álits. Það kemur því býsna oft fyrir
að stjórnmálamenn lenda í þeirri
vafasömu aðstöðu að þurfa að út-
skýra fylgistap, sem hreint ekki er
fullvíst að eigi sér nokkra stoð í
raunveruleikanum.
Það tiltölulega einfalda atriði að
birta skekkjumörk með niðurstöð-
um myndi auðvelda mjög fyrir
fréttamönnum, stjórnmálamönn-
um og síðast en ekki sist, öllum
almenningi að gera sér grein fyrir
því hvað raunverulega er að gerast
þegar niðurstöður birtast úr nýrri
skoðanakönnun, eða hvort nokkuð
hefur gerst yfir höfuð.
Það er munur á könnun
og kosningum
Ekki er unnt að skiljast svo við
umfjöllun um skoðanakannanir út
frá þessu sjónarmiði, að ekki sé
minnst á einhver af þeim fjölmörgu
atriðum sem ástæða er til að hugsa
út í áður en hlaupið er að því að
draga beinharðar ályktanir af nið-
urstöðum skoðanakannana.
í þessu sambandi má t.d. nefna
að fólk sem árum eða áratugum
saman hefur kosið sama stjórn-
málaflokkinn á erfiðara með að
breyta um flokk þegar inn í kjör-
klefann er komið, heldur en ef
„bara“ er um skoðanakönnun að
ræða. Það mun trúlega gilda um
flesta kjósendur að þeir séu ekki
alltaf og án undantekninga sam-
mála þeirri afstöðu sem flokkurinn
hefur í hverju máli fyrir sig. Þegar
upp kemur mismunur á afstöðu
kjósanda og flokks getur kjósand-
inn vissulega brugðist við með því
að skipta um flokk í næstu kosning-
um. Sumir kjósendur gera þetta en
aðrir ekki. Löngunin til að bregðast
við með þessum hætti kemur upp
hjá mörgum kjósendum, en hún
þarf að vera mun sterkari til að
kjósandinn láti undan henni í kosn-
ingum, heldur en í skoðanakönnun.
Þetta þýðir í raun og veru að gera
verður ráð fyrir því að hreyfingar
kjósenda milli flokka verði minni í
kosningum en skoðanakannanir
gefa til kynna.
Ekki sama hver er
Annað atriði sem getur skipt tals-
verðu máli fyrir niðurstöður kann-
ana, er spurningin um það hver
framkvæmir könnunina. Stað-
reyndin er nefnilega sú að þrátt fyr-
ir það að þátttakendur í skoðana-
könnun séu alltaf fullvissaðir um
það að fullrar nafnleyndar sé gætt í
framkvæmd könnunarinnar, gætir
vissrar tilhneigingar hjá sumum
þátttakendum til að komast hjá að
láta afstöðu sína í ljós við þann að-
ila sem könnunina gerir. Þessi til-
hneiging er missterk eftir þeirri al-
mennu tiltrú sem framkvæmdarað-
ilinn nýtur. Sé þessi framkvæmdar-
aðili t.d. á einhvern hátt tengdur
ákveðnum stjórnmálaflokki, eru
líkur til að kjósendur annarra
flokka séu tregari til að gefa upp
raunverulega afstöðu sína. Þetta
veldur auðvitað ákveðinni skekkju í
niðurstöðunum. Það er á.hinn bóg-
inn ómögulegt að fullyrða nokkuð
um það hversu mikil þessi skekkja
kunni að vera. Á því hafa ekki verið
gerðar neinar rannsóknir.
í þessu sambandi má benda á að
þeir tveir aðilar sem mest hafa gert
af skoðanakönnunum á undan-
förnum árum, Dagblaðið—Vísir og
Hagvangur, tengjast báðir ákveðn-
um stjórnmálaflokki í hugum mjög
margra kjósenda, þótt með óbein-
um hætti sé. Þótt DV kalli sig
gjarna frjálst og óháð blað, mun
það álit flestra að ritstjórar þess séu
hallari undir Sjálfstæðisflokkinn
en aðra flokka, enda ber ritstjórn-
arstefna blaðsins þess óneitanlega
nokkur merki.
Hvað skoðanakannanir Hag-
vangs áhrærir, þá hafa þær jafnan
verið birtar í Morgunblaðinu með
einkarétti og þessi staðreynd leiðir
auðvitað til þess að í hugum al-
mennings myndast ákveðin tengsl
milli Hagvangs og Morgunblaðs-
ins.
Þessi tengsl kunna að eiga ein-
hvern þátt í því að Sjálfstæðis-
flokkurinn kemur alla jafna
nokkru betur út úr skoðanakönn-
unum en kosningum.
Reglur vantar
Þingmennirnir Halldór Blöndal
og Guðmundur H. Garðarsson
hafa nýverið lagt fram á Alþingi
frumvarp um könnun á fram-
kvæmd og úrvinnslu skoðanakann-
ana og er kannski ekki vonum
seinna að slíkt frumvarp komi
fram. Sannleikurinn er auðvitað sá
að framkvæmd skoðanakannana
hér er nokkuð misjöfn og ef vel ætti
að vera þyrfti að setja nákvæmar
reglur um framkvæmd og úrvinnslu
þessara kannana og síðast en ekki
síst, vantar reglur um það hvernig
niðurstöðurnar eru settar fram. í
slíkri lagasetningu þyrfti m.a. að
kveða á um Iágmarksstærð úrtaks
og á hvern hátt það skuli valið.
Sömuleiðis virðist fullkomin
ástæða til að kveða á um að
skekkjumörk skuli birt með niður-
stöðum kannana.
En jafnvel þótt ýmislegt megi
finna að skoðanakönnunum eins
og þær hafa verið framkvæmdar
hérlendis, virðist ótvírætt að niður-
stöður þeirra hafi í mörgum, eða
jafnvel flestum tilvikum, farið
býsna nálægt rétti lagi, a.m.k. ef
tekið er tillit til eðlilegra skekkju
marka og annarra þátta sem vitað
er að geta valdið vissri skekkju í
niðurstöðum.
Á allra síðustu misserum hefur
auk þess nýr aðili bæst í þann hóp
sem reglubundið framkvæmir
skoðanakannanir, Félagsvísinda-
stofnun háskólans, og vekur það
vissar vonir um jákvæða þróun í
þessum efnum, enda hafa þær
kannanir sem gerðar hafa verið á
vegum Félagsvísindastofnunar
fram að þessu verið til fyrirmyndar
um öll vinnubrögð, auk þess sem
úrtakið er stærra en við eigum að
venjast. Til að öllum sjálfsögðum
kröftum sé fullnægt þarf þó einnig
að birta skekkjumörk og hjá Fé-
lagsvísindastofnun skortir það enn,
eins og hjá öðrum sem framkvæmt
hafa skoðanakannanir.
Sé þessi framkvœmdaraðili t.d. á ein-
hvern hátt tengdur ákveðnum stjórn-
málaflokki, eru líkur til að kjósendur
annarra flokka séu tregari til að gefa
upp raunverulega afstöðu sína. Þetta
veldur auðvitað ákveðinni skekkju...
Þetta súlurit sýnir núverandi fylgi stjómmálaflokkanna, samkvœmt
niðurstöðum könnunar Félagsvísindastofnunar (BJ og Flokkur mannsins
eru ekki tekin með). Skekkjumörk þau sem hér hafa verið teiknuð inn, eru
miðuð við að með 95 % öryggi megifullyrða að fylgiflokkanna séáþvíbili
sem sýnt er á myndinni. Þegar gert hefur verið ráð fyrir skekkjumörkun-
um, kemur t.d. í Ijós að ekki er unnt aðfullyrða að Framsóknarflokkurinn
njóti meira fylgis en Alþýðubandalagið. Munurinn áfylgi þessara flokka
samkvœmt niðurstöðunum er innan skekkjumarka.
Þetta þýðir á mannamáli að það eru 90
eða 95% líkur fyrir því að niðurstöð-
urnar séu nálœgt því að vera réttar, eða
með öðrum orðum að það séu 5 eða
10% líkur fyrir því að þœr séu út í
hött.