Alþýðublaðið - 09.10.1987, Blaðsíða 4

4
Föstudagur 9. október 1987
mrœða
Árni Gunnarsson
skrifar
Ambögur, linmæli, Ijótt mál
AF ÍSLENSKU MÁLI í ÚTVARPI EFTIR FJÖLMIÐ
Ég ætla einkum aö reyna
aö lýsa því hvernig mér þykir
íslenskt mál koma úr munni
útvarpsmanna, hvernig þeir
gegna þeirri skyldu sinni, að
vanda málfar og framburð.
Mál er samkværnt skil-
greiningu orðabóka, kerfi
tákna, sem sett eru saman úr
hljóðum, er menn nota til að
tjá hverjir öðrum hugsanir
sínar. Okkur tekst misjafn-
lega vel að koma þessum
hugsunum á framfæri. Sumir
hafa ekki náð valdi á nægum
orðaforða til að móta hugs-
unina á skýran og greinileg-
an hátt. Hjá öðrum er notkun
orða brengluð, ef tekið er mið
af viðurkenndum reglum.
Að halda
tungunni hreinni
Ein meginástæða þess, að
ísland varð frjálst og full-
valda ríki, en ekki nýlenda, er
sú, að þeirri fámennu þjóð,
sem landið byggir, hefur tek-
ist, þrátt fyrir mikil erlend
áhrif, að halda tungu sinni
sæmilega hreinni. Þjóðin hef-
ur skrifað bækur sínar á ís-
lensku og auðsuppspretta
tungumálsins eru fornbók-
menntirnar. — Að það skuli
hafa tekist, að viðhalda ís-
lenskri tungu, gengur krafta-
verki næst, þegar hafðar eru í
huga allar þær hættur, er að
henni hafa steðjað í tímans
rás.
En þjóðin hefur verið svo
lánsöm, að hafa átt marga
gagnmerka lífverði tungunn-
ar, — menn, sem i ræðu og
riti hafa barist fyrir hreinu og
fögru máli. Við höfum notið
framgöngu þeirra og for-
dæmis, og stöndum í eilífri
þakkarskuld við þá. Þetta
hafa verið málhreinsunar-
menn; menn, sem hafa fegr-
að málið, verndað það og
frætt okkur.
Fyrir þeirra atbeina hefur
þjóðin aldrei misst sjónar á
nauðsyn þess, að hún verði
að geta komið hugsunum
sínum á framfæri á hreinu og
skýru máli. Auðvitað hefur
vegur tungunnar verið mis-
jafnlega mikill á liðnum öld-
um. Eitt sinn var það í tísku
að tala undarlegan blending
af íslensku og dönsku. Eins
og önnur tíska, hvarf þetta
fyrirbaeri eins og dögg fyrir
sólu. Áhrif enskrar tungu á
íslenska hafa einnig verið
áþreifanleg. En íslensk mál-
stefna hefur í meginatriðum
verið óbreytt frá 18. öld.
Ég hygg að allir íslensku
stjórnmálaflokkarnir hafi í
stefnuskrám sínum einhverja
málstefnu. í stefnuskrá eins
þeirra segir: „Menning hverr-
ar þjóðar er nátengd sögu
hennar og arfleifð. Þetta gild-
ir ekki síst um íslenska þjóð-
menningu..." Síðan segir:
„Hlutverk hverrar nýrrar kyn-
slóðar er að sjálfsögðu ekki
það eitt að taka við þeirri
menningararfleifð sem að
henni er rétt, heldur einnig
að ávaxta hana.“
í stefnusrká annars stjórn-
málaflokks segir: „Tungan og
þjóðernið eru meginstoðir ís-
lenskrar menningar og for-
sendur tilveru okkar íslend-
inga sem sjálfstæðrar þjóðar.
Breyttir þjóðfélagshættir, ný
fjölmiðlunartækni og vaxandi
framboð af margháttuðu er-
lendu efni, ekki síst í sjón-
varpi og á myndsegulbönd-
um gera það brýnna en
nokkru sinni fyrr, að þjóðin
standi traustan vörð um
tungu sína.“
Þá hygg ég, að allir ís-
lensku stjórnmálaflokkarnir
vilji styðja eflingu íslenskrar
tungu með bættri og betri
kennslu í skólum, og löggjaf-
inn, Alþingi, hefur mótað
ákveðnar reglur um þessa
kennslu. — Það er hins vegar
stór spurning hvort nægilega
vel hafi tekist til.
Slanguryrði
og íslenska
En ekki lengra á þessari
braut. Nú vil ég víkja beint að
fjölmiðlum nútímans og
starfsmönnum þeirra. — Ég
hef ávallt verið þeirrar skoð-
unar, að útvarp — og á ég þá
bæði við hljóðvarp og sjón-
varp, hafi meiri áhrif á mótun
íslenskrar tungu en menn
hafa almennt viljað viður-
kenna. Ég tel, að málfar út-
varpsmanna hafi sterkari og
veigameiri áhrif á málþróun
en skólarnir og aðrir upp-
fræðarar, hverju nafni sem
þeir nefnast. Slanguryrði
dreifast víðar og hraðar í út-
varpi en i daglegum sam-
skiptum, á mannamótum, á
götunni. Slíkt hið sama gera
endurteknar málvillur, rangur
framburður, linmæli, og svo
mætti lengi telja.
Ég er þeirrar skoðunar, að
ábyrgð útvarpsmanna gagn-
vart íslenskri tungu sé svo
mikil, að þeir verði í öllu dag-
legu starfi að gæta mikillar
varúóar í notkun hins talaða
máls. Þeir geta ráðið því að
verulegu leyti hvort daglegt
mál, t.d. yngri kynslóðarinnar,
verður fagurt eða Ijótt. Og
þeir eiga að hafa metnað til
þess, að verða málhreinsun-
armenn en ekki málslóðar.
Þeirra hlutverk er stórt og
mikilvægt, — þeir eiga að
auðga tunguna, verja hana
fyrir slæmum áhrifum og tala
skýrt og fagurt mál. — Þeir
eiga að viðhalda þeirri mál-
stefnu, sem á rætur í þjóð-
ernishyggju og rómantík. —
Við skulum minnast þess, að
margir mestu málvöndunar-
menn þessarar þjóðar, hafa
komið úr hópi blaðamanna,
fjölmiðlamanna síns tíma,
þ.e. áður en útvarpið kom til
sögunnar. Og nú skal tekið
skýrt fram, að margir góðir,
og jafnvel frábærir íslensku-
menn, eru starfandi útvarps-
menn.
Að segja Æ
Fyrir mörgum árum starff
aði hjá Ríkisútvarpinu einn af
þessum málvöndunarmönn-
um. Það var Helgi heitinn
Hjörvar. Slæmt tungutak og
málvillur voru fleinn í hans
holdi. Honum var þó mestur
ami af slæmum framburði,
röngum áherslum og lin-
mæli. Eitt sinn starfaði þulur
hjá Ríkisútvarpinu. Það var
kona. — Sagan er ekki sögð
til að tala illa um konur —
þessi þulur átti mjög erfitt
með að segja Æ. Hann talaði
um Grannland, og um að eitt-
hvað væri harra eða larra en
annað. Þessi þulur var eitt
sinn á gangi um gljábónuð
gólf gamla gufu-útvarpsins
við Skúlagötu. Þar varö hon-
um fótaskortur, hann féll í
gólfið og handleggsbrotnaði.
Þegar Helgi heitinn frétti af
slysinu spurði hann: „Og gat
hún sagt Æ?“ Nú mega
menn ekki draga þá ályktun,
að Helgi hafi talið réttan
framburð mikilvægari en um-
hyggjuna fyrir hinum slasaða.
— Eg segi þessa sögu vegna
þess, að mér varð Ijóst, þegar
ég hóf störf á fréttastofu út-
varpsins 1962, að metnaður
starfsmanna gagnvart is-
lenskri tungu var mikill. Sér-
stök áhersla var lögð á réttan
framburð og rétta notkun
orða. Mér er óhætt að full-
yrða, að daglega hafi verið
fjallað um íslenska tungu og
notkun hennar meðal starfs-
manna. Það kembdi enginn
hærurnar hjá þessari stofn-
un, nema hann hefði sæmi-
legt vald á móðurmálinu. —
Nú er ég ekki að tala um
neina fordild í máli, heldur
hreint og skýrt tungutak.
Foreldrakjöt
Og auðvitað varð mönnum
á í messunni. Það eru til
margar frásagnir af mislestri;
einkum þegar hratt var lesið.
Eitt sinn auglýsti þulur í gríð
og erg —- kvenkartöflur með
teygju i öllum stærðum, —
en átti að vera kven-korktöfl-
ur, — skór. Einnig var auglýst
foreldrakjöt í matinn, — átti
að vera folaldakjöt og margar
slíkar sögur gæti ég rifjað
upp. En eftirlit með notkun
íslenskunnar var miskunnar-
laust og hart. Ég hygg að út-
varpsmenn hafi þá gert sér
Ijósa grein fyrir hlutverki
sínu, bæði gagnvart málinu
og gagnvart þeim lögum,
sem stofnunin verður að fara
eftir. Ég held einnig, að menn
hafi notið þess að flytja gott
mál, og það er ekki laust við,
að þeir hafi verið öfundaðir,
sem höfðu sérstaklega gott
vald á því.
Linmæli og orðfæð
En nú skulum við hyggja
að ástandinu eftir fjölmiðla-
byltinguna. Mér hefur að und-
anförnu runnið til rifja með-
ferðin á íslensku máli hjá
sumum útvarpsmönnum, þótt
heldur hafi farið batnandi. Að
minu mati eru sumir þeirra
ófærir um að gegna þeirri
meginskyldu, að koma hugs-
un sinni á framfæri á góðri
og lýtalausri íslensku. Am-
bögur, Ijótt mál og torskilið,
linmæli og hvers konar und-
arlegur framburður eru frekar
regla en ekki hjá hópi út-
varpsmanna. Þetta keyrir svo
úr hófi hjá nokkrum að nán-
ast er hægt að tala um
skrumskælingu á málinu.
Beygingarvillur og þágufalls-
sýki er algeng. Margar af
þessum málskekkjum mætti
laga á einfaldan og ódýran
hátt. Ég hygg aö þær stafi af
hugsunarleysi og einhverri
misskilinni samkeppni um
frumleika.
Linmæli er furöu algengt,
sérstaklega þegar kemur að
stöfum eins og p, t og k. Svo
er það hrein málleysa, sem
ég kalla svo, eins og í þessari
setningu: þrádíu kebblingar
fóru á heimstaramótið i
knaggspyrnu. Einföld orð,
eins og tölur, eru borin fram
á þessa leið: þrádíu, fjördíu, í
stað þrjátíu, fjörutíu.
Þá finnst mér áberandi hve
orðaforði er takmarkaður hjá
hópi útvarpsmanna. Þeim
virðast nægja að kunna eitt
orð um eitt tiltekið hugtak
eða hlut. Þeir notfæra sér
ekki, hagnýta sér ekki, færa
sér ekki í nyt hinn stórkost-
lega sjóð íslenskrar tungu,
sem oft geymir fjölmörg orö
um sama hugtakið. — Og
stundum gerist það, að eitt
skondið orð skýtur upp koll-
inum, og er notað í tíma og
ótíma, ofnotað og nánast
eyðilagt.
Ég geri mér fulla grein fyrir
því, að mikil breyting hefur
orðið á starfsháttum útvarps-
manna hin síðari ár. Meira er
um það en áður, að útvarps-
menn flytji mál sitt blaða
laust. Það leggur þeim ennþá
meiri skyldur á herðar og ger-
ir miklu meiri kröfur um
hæfni og hæfileika til að tala
linnulaust eða linnulítið, án
þess að hafa skrifað orð til
að styðjast við. Þá fyrst reyn-
ir á getu útvarpsmanna til að
hafa íslenskuna á valdi sínu
og nota hana — láta hana
líða fram, án teljandi truflana
eða ruglings. — A þessu
sviði verður enginn óbarinn
biskup, en það getur verið
hörmulegt á að hlýða, þegar
útvegsmenn sinna þessu
starfi án þess að geta það.
Alla þessa viku höfum við
þingmenn Norðurlands
eystra haldið fundi með for-
ystumönnum sveitarfélaga í
kjördæminu. Þar gera bæjar-
stjórar, hreppstjórar, oddvitar
og fleiri grein fyrir áhugamál-
um sínum, fjárþörf sveitarfé-
laganna og þingmenn fá
fréttir úr héraði. Margir þess-
ara manna, einkum bændur,
ræða sín mál á þann hátt, að
unun er á að hlýða. An þess
nokkru sinni að reka I vörð-
urnar tala þeir um hugðarefni
sín á hispurslausan hátt á ís-
lensku máli, sem allir geta
öfundað þá af. Orðgnótt og
skýr framburður einkennir
málfar þeirra. Af þessum
mönnum getum við öll mikið.
lært. Tunga þeirra er ekki
menguð.
Um framburð
En nú langar mig til að
vfkja að framburði í útvarpi,
sem oft er meingallaður. Ég
hef nefnt linmæli. Síðan hef,
ég í huganum skipt fram-
burði í þrjá flokka:
Fyrst: Bylgju- eöa öldu-
gangsframburðinn. — Hér á
ég ekki við útvarpsstöð sér-
staklega, sem ber bylgju-
nafn, heldur þá bylgjuhreyf-
ingu, sem einkennir fram-
burðinn. Þessi framburður
hefur stundum verið nefndur
flugfreyju-framburðurinn. Þá
talar útvarpsmaður eitthvað á
þessa leiö: „í dag ætlum við
að heimsækja Jón Jónsson,
sem um margra ára skeið
hefur fengist við þá sérkenni-
legu iðju að temja kóngul-
ær.“ — Ýkt en I áttina.
Annar flokkur: Sundur-
klippti framburöurinn: í dag
ætlum/ við/ að heimsækja/
eiginkonu Jóns/ Jónssonar,
sem/ hefur staðið/ á haus í
húsverkum/ í/ þrjá/ áratugi á
meðan maður/ hennar temur/
kóngulær." Sjálfum hætti
„Mér finnst t.d. áberandi, hve
orðaforði er takmarkaður hjá
hópi útvarpsmanna. Þeim virð-
ist nægja að kunna eitt orð
um eitt tiitekið hugtak eða
hlut. Þeir notfæra sér ekki,
hagnýta sér ekki, færa sér
ekki í nyt hinn stórkostlega
sjóð íslenskrar tungu,“ segir
Árni Gunnarsson m.a. í grein
sinni.
i